تلاوت با رعایت جنبه‌های لفظی و معنایی؛ مفهوم دقیق ترتیل

علی‌اصغر شعاعی، قاری بین‌المللی کشورمان در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) با بیان این مطلب گفت: مسلما بهره‌مندی از معارف و آموزه‌های اسلام موقعی حاصل می‌شود که مسلمانان با این امانت الهی انس مستمر داشته باشند. یکی از مراتب انس با قرآن کریم، خواندن زیبا و جذاب آن است و یکی از شیوه‌های رایج قرائت قرآن کریم شیوه تدویر است که در عرف قاریان از آن به ترتیل یاد می‌شود.
وی در ادامه افزود: الحمدلله در سالیان اخیر پس از پخش زنده ترتیل‌‌خوانی در ماه مبارک رمضان از رسانه‌ها در سطوح ملی و بین‌المللی، این هنر مقدس مورد استقبال عموم قرار گرفته است و در بیشتر مساجد و اماکن مقدسه با حضور مرتلین، قرآن به این شیوه قرائت می‌شود، اما متأسفانه در این خصوص پژوهش جدی و تخصصی کمتر صورت پذیرفته است.
قاری بین‌المللی قرآن تصریح کرد: واژه «ترتیل» از ماده «رتل» گرفته شده  است و «رتل» به معنای منظم و مرتب بودن و در ردیف هم قرار گرفتن است، در سوره مبارکه مزمل خداوند متعال می‌فرماید: «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا»(مزمل/4)، که هر چند مخاطب اولیه این آیه پیامبر است، اما در حقیقت عموم مسلمانان مورد خطاب قرار گرفته‌اند.
مورد نظر بودن جنبه‌های لفظی و معنوی در ترتیل
شعاعی تصریح کرد: بیشتر مفسران با توجه به معنای لغوی ترتیل و روایات وارده، مفهوم  آن را در این آیه، خواندن قرآن بصورت شمرده و پرهیز از عجله و سرعت در قرائت، صحیح و آشکار بیان کردن حروف و کلمات و بجا آوردن حق حروف دانسته‌اند که مسلما مسأله تدبر در محتوای آیات را نیز منظور است، یعنی در ترتیل هم جنبه‌های لفظی و هم جنبه‌های معنوی مورد نظر است.
وی در ادامه افزود: دقیق‌ترین مفهوم ترتیل این است که قرآن را به بهترین شیوه ممکن از نظر رعایت جنبه‌های لفظی و معنوی بخوانیم. در حقیقت ترتیل، روح حاکم بر انواع تلاوت قرآن اعم از تحقیق، تدویر و حدر است که عناصر شمردگی، تجوید، تدبر و زیباخوانی نیز در آن لحاظ شده است. از آنجا که روش تدویر از نظر سرعت، حد وسط انواع قرائت محسوب می‌شود و کاربرد بیشتری به ویژه در ختم قرآن دارد، در عرف به ترتیل شهرت یافته است.
ضرب آهنگ مهم‌ترین تفاوت ترتیل و تحقیق
شعاعی در مورد مهم‌ترین تفاوت ترتیل با تحقیق تصریح کرد: یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های ترتیل و تحقیق مسأله ضرب آهنگ است که در موارد دیگری همچون نحوه اجرای تحریرها، قفله‌ها و سایر تکنیک‌های صوتی و لحنی مؤثر است، به عنوان مثال طولانی کردن قفله‌ها گاهی باعث به هم خوردن ریتم ترتیل شده و مانعی برای همراهی مستمعین با مرتل می‌شود.
وی بیان کرد: برخی قاریان آن چنان به صحیح خواندن کلمات و اجرای مقامات متمرکز می‌شوند که از جریان موسیقی قرآن و ریتم جدا می‌شوند به طوری که در بعضی جاها تند و در برخی جاها کند می‌خوانند، در ترتیل اگر سرعت کم و زیاد شود ریتم به هم می‌خورد و همراهی مستمعان ناممکن می‌شود.
در ترتیل همراهی عموم با قاری موضوعیت دارد
شعاعی با اشاره به دیگر تفاوت مهم این دو روش تلاوت قرآن تصریح کرد: در تلاوت تحقیق معمولا انتظار این است که قاری به هنرنمایی در زمینه تصویرگری آیات و القای مفاهیم آن بپردازد و مستمعین در آن فضای معنوی صرفا بهره‌مند شوند و بحث همراهی با قاری به معنی هم‌خوانی یا زمزمه کردن آیات مطرح نیست، اما در ترتیل بحث همراهی کردن عموم موضوعیت دارد.
وی در ادامه افزود: به همین دلیل ترتیل باید از سرعتی مناسب و معتدل برخوردار باشد نه آنچنان تند كه به اجراي قواعد تجويدي لطمه بزند و نه آنچنان كند كه موجب خستگي شنونده شود. اگرچه در قرائت گاهی تغییر سرعت به علت سبک لحنی خاصی است، اما در ترتیل چنین موضوعی پذیرفته نیست.
لزوم ثبات مکث‌ها در ترتیل
قاری بین‌المللی قرآن گفت: در قرائت تحقیق امکان کاهش و افزایش مکث وجود دارد، اما در ترتیل به علت ضرورت رعایت ریتم، مکث‌ها می‌بایست ثابت باشد و مدت مکث نیز به عوامل مختلف از جمله سرعت تلاوت و ضرب آهنگ بستگی دارد.
اشاره به تفاوت ترتیل و تحقیق در بخش صوت و لحن نیز بخش دیگری از گفت‌وگوی شعاعی با ایکنا بود، وی بیان کرد: در ترتیل، ضرورتی برای شروع از پرده‌های بم نیست، در مورد فرود هم، در بیشتر ترتیل‌ها شاهد اتمام اجرا در پرده‌های توسط هستیم، اما در تحقیق، نزدیکی پرده شروع و فرود به صورت عرفی پذیرفته شده است.
شعاعی در ادامه تصریح کرد: تنوع صوتی شامل استفاده از درجات مختلف صوتی، اجرای تحریرها و آرایه‌ها و تزیینات و تکنیک‌های صوتی و تغییر حجم و ولوم صدا به شرط داشتن کیفیت و هماهنگی لازم در ترتیل نسبت به تحقیق کمتر است.
وی بیان کرد: در زمینه لحن نیز تفاوت‌هایی مشهود است از جمله این که در تلاوت به روش تحقیق، معمولا شروع و فرود در مقام بیات است، اما در ترتیل چنین محدودیتی وجود ندارد و شروع و پایان سور و کل قرآن در مقام‌های مختلف است.
شعاعی در ادامه تصریح کرد: در ترتیل معمولا مقام‌ها را در همان پرده قبلی عوض می‌کنند، اگرچه در ترتیل برخی اساتید از جمله استاد محمدصدیق منشاوی قسمتی از انتقال‌ها همراه با تغییر نُت تونیک صورت می‌پذیرد(مدولاسیون).
وی بیان کرد: در تلاوت ترتیل بیشتر اساتید، جنس اول مقامات به عنوان محور مد نظر بوده است، اگرچه در ترتیل استاد محمد جبریل از هر سه قسمت مقام‌ها، یعنی قرار و غماز و جواب استفاده شده است.
قاری بین‌المللی قرآن در ادامه به انواع و اقسام ترتیل اشاره کرد و گفت: به نظر می‌رسد براساس اهداف مورد نظر از ترتیل می‌توان دسته‌بندی‌های مختلفی ارائه داد، یک مورد ترتیل مسابقه‌ای است که در این نوع ترتیل، هدف، شرکت در مسابقات و رقابت با دیگران است.
وی تصریح کرد: نوع دیگری از ترتیل با نام ترتیل نماز مشهور است که در آن حداکثر از یک دانگ صدا استفاده می‌شود. همچنین ترتیل در مراسم ختم قرآن نیز یکی دیگر از انواع روش‌های ترتیل است که در مورد این نوع ترتیل اختلاف نظر وجود دارد، اما به نظر می‌رسد تنوع صوتی و لحنی در این نوع ترتیل نیز از اهمیت خاصی برخوردار است، اگرچه ضرورتی برای به کارگیری صوت در حد دو اکتاو وجود ندارد.
شعاعی در ادامه بیان کرد: برای ترتیل بر حسب مخاطب نیز می‌توان تقسیم‌بندی‌های دیگری ارائه داد، به عنوان مثال، ترتیل برای آموزش نونهالان، دانش‌آموزان، دانشجویان، مبتدیان، قاریان و حافظان و ترتیل برای یک نفر و برای جمع زیاد که از این دسته محسوب می‌شوند.
قاری بین‌المللی قرآن در پاسخ به این سؤال که آیا ترتیل‌های مختلف از نظر شاخصه‌های صوتی و لحنی با هم متفاوت هستند یا خیر؟ گفت: بله، مثلا اگر هدف از ترتیل آموزش یک نفر باشد، سرعت، حجم صدا و میزان تنوع صوتی و لحنی را نسبت به موقعی که با جمعی روبرو هستیم متفاوت در نظر می‌گیریم.