مجید معارف مطرح کرد:
شناخت اسلام، تاریخ، زمان و جامعیت علمی؛ اسرار موفقیت آیت‌الله معرفت(ره)
گروه اندیشه: مجید معارف، رییس دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران در نشست علمی که با موضوع «تحلیل دیدگاه‌های شاخص آیت‌الله معرفت در مطالعات قرآنی»، برگزار شد، اسلام‌شناسی، تاریخ‌شناسی، زمان‌شناسی و جامعیت علمی را به عنوان عوامل موفقیت آیت‌الله معرفت(ره) برشمرد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) نشست علمی با عنوان «تحلیل دیدگاه‌های شاخص آیت‌الله معرفت در مطالعات قرآنی»، با حضور جمعی از اساتید، صاحب نظران و دانشجویان، در دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران برگزار شد.
در ابتدای این جلسه مجید معارف، رئیس دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران با اشاره به سابقه همکاری با آیت‌الله معرفت(ره) بیان کرد: در سال‌های دور با ایشان در دانشکده الهیات سابقه همکاری داشتیم و ضمن اینکه ایشان یک محقق و پژوهشگر بودند و آثار گرانمایه‌ای را نیز از خود گذاشتند شخصی بودند که همکاری خوبی با دانشگاه‌ها به ویژه در زمینه علوم قرآنی و تفسیر داشتند و بارها به دانشگاه تهران آمدند و عهده‌دار راهنمایی رساله‌های دکتری بودند.
وی در ادامه ضمن اشاره به مرجعیت علمی آیت الله معرفت(ره) بیان کرد: ایشان به عنوان یک محقق آثاری داشتند که در حوزه قرآن و تفسیر به عنوان مرجع، قابل استناد هستند، ایشان یک مدافع علمی و ایمانی نسبت به ساحت قرآن بودند.
معارف تصریح کرد: ایشان در مقدمه کتاب شبهات و ردود معتقدند که قرآن از آغاز تا به امروز مورد تشکیک‌هایی قرار گرفته می‌طلبد از ساحت آن دفاع شود و رئوس آنها نیز در پنج بخش عنوان شده است، که برخی از این شبهات در مورد ماهیت وحیانی قرآن است، برخی قرآن را متأثر از فرهنگ جاهلی می‌دانند، برخی دیگر به قرآن تناقضات و اختلاف‌های ظاهری را نسبت می‌دهند، عده دیگری معتقد هستند که در قرآن خطاط‌های تاریخی، ادبی و علمی وجود دارد و بعضی دیگر نیز احتمال وقوع تحریف به ساحت قرآن را وارد می‌دانند.
عضو هیئت علمی گروه قرآن و حدیث دانشگاه تهران در ادامه افزود: آیت الله معرفت(ره) شخصیتی بودند که راه را بر این تردیدها بستند و از قرآن به صورت علمی دفاع کردند و شاهد آن نیز کتاب‌های صیانت قرآن از تحریف و شبهات ردود است.
معارف با طرح این سؤال که سرّ مرجعیت کارهای آیت‌الله معرفت(ره) و سر توفیق ایشان چه بوده است؟ بیان کرد: سر موفقیت ایشان را در چهار نکته می‌دانم، اولین نکته اسلام‌شناسی عمیق ایشان است که به مبانی قرآن و سنت مسلط بودند، ضمن اینکه به روایات تفسیری نیز در دو سطح حدیث شیعه و اهل سنت نیز تسلط داشتند و زمانی که کتاب التفسیر الاثری را می‌بینیم، مشاهده می‌کنیم که ایشان تا پایان سوره بقره هشت هزار قول تفسیری از فریقین به عنوان اقوال تفسیری آورده است.
وی در ادامه افزود: دومین نکته در توفیقات برمی‌گردد به تاریخ شناسی ایشان، منظور تاریخ اندیشه‌های صحابه، تابعین، علمای اسلامی و ... و بهره‌گیری هوشمندانه از این مسائل است و گاهی نیز ایشان کشفیاتی نیز در این زمینه داشته‌اند که جزء نوآوری‌های تفسیری ایشان محسوب می‌شود.
معارف بیان کرد: همین که ایشان در طبقه صحابه امام علی(ع) را در حوزه اندیشه‌های تفسیری و اثرگذاری بر صحابه محور می‌دانند و در طبقه مفسران تابعین، 30 مفسر را شناسایی و ثابت می‌کنند که از این تعداد 23 مفسر با امام(ع) ارتباط دارند و برخی از مسلمات تاریخ تفسیر را زیر سؤال می‌برند، از نوآوری‌ها و تسلط ایشان است.
وی تصریح کرد: یک نمونه از مسلمات تاریخی اینکه مفسران پذیرفته‌اند که عکرمه یک خارجی است و میانه خوبی نیز با اهل بیت(ع) نداشته است، آیت الله معرفت(ره) از عکرمه یک دوستدار اهل بیت(ع) می‌سازد و نشان می‌دهد که تسلط بالایی روی آرای تاریخی داشتند.
رییس دانشکده الهیات و معارف دانشگاه تهران در ادامه گفت: سومین شاخصه‌ای که موجب توفیق آیت الله معرفت(ره) بود برمی‌گردد به زمان شناسی ایشان که علوم قرآنی را در متن زمان می‌نویسند با وجود این که اطلاع وسیعی نیز از تاریخ دارند و در جلد چهار التمهید که تاریخ اندیشه اعجاز را از قرن سه تا 14 پیگیری می‌کند اما کارهای ایشان ناظر به زمان خودش است، لذا هم خاورشناسان را خوب می‌شناسد و در جریان تردیدهای آنها است و هم با اهل سنت آشنایی دارد و می‌توانند به دفاع علمی از ساحت قرآن بپردازند و کارهای ایشان به این معنا در متن زمان است.
معارف بیان کرد: به همین دلیل است که کتاب‌های ایشان نیز زنده است و می‌توانیم به التفسیر و المفسرون فی قوبه الغشیب اشاره کنیم که ناظر به التفسیر و المفسرون ذهبی است، امروز به همت آیت الله معرفت(ره) ده‌ها کتاب تخصصی آن هم با جهت‌گیری دقیق علمی شیعی داریم و دانشجویان ما در فضای پر تردید تحصیل نمی‌کنند و آیت الله معرفت(ره) به نیازها پاسخ دادند.
وی در ادامه اظهار داشت: جامعیت علمی و مستدل بودن آثار ایشان نیز چهارمین عامل توفیقشان بوده است که در کتب ایشان می‌توان مباحث علوم قرآنی، تفسیری، فلسفی، ادبی، سیره و ... را ببینید بدون اینکه ایشان را در بخشی متهم به خروج از موضوع کنید، چون این هم کار ظریفی است که در کار خود از شعب مختلف علوم اسلامی بهره برداری کنید اما در عین حال متهم به خروج از موضوع نیز نشوید.
معارف بیان کرد: کار آیت الله معرفت(ره) مستدل است، ضمن این که برای بزرگان تفسیری نیز احترام زیادی قائل است، علامه طباطبایی در آیه 7 سوره آل عمران که مربوط به محکم و متشابه است: «هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ»، «واو» در «وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ» را استیناف گرفته‌اند و آیت الله معرفت(ره) مانند بسیاری از بزرگان «واو» را عطف گرفته و ضمن اینکه نظر استادش را نقل می‌کند اما در کمال ادب با حدود شش یا هفت دلیل این نظر را رد می‌کند.
در ادامه این نشست نوبت به منصور پهلوان، استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه رسید تا به ایراد سخن بپردازد، وی بیان کرد: یکی از شخصیت‌های حوزوی که نسبت به قرآن حساسیت ویژه داشته علامه طباطبایی(ره) بوده است و با نگارش المیزان خدمت شایسته‌ای به قرآن و معارف عقلی، فکری و فلسفی از خود نشان داده و پیشگام بوده‌اند، بعد از علامه نیز باید از آیت الله جوادی آملی نام برد که با تفسیر تسنیم راه المیزان را ادامه داد و موج ارزشمندی را ایجاد کرد اما آیت الله معرفت نیز با تألیفات گوناگون در حوزه علوم قرآن خدمت شایسته‌ای در این جهت داشته‌اند.
وی در ادامه افزود: از جمله مهم‌ترین آثار ایشان می‌توان به التمهید اشاره کرد که در 10 جلد سامان یافته است که با تحقیق نگارش شده، این کتاب در علوم قرآنی است که سال‌های سال بعد از کتبی مانند اتقان و ... که در اهل سنت نوشته شده بود در شیعه به نگارش درآمد، همچنین باید از کتاب صیانت قرآن از تحریف ایشان نیز نام ببریم.
پهلوان بیان کرد: التفسیر و المفسرون فی قوبه الغشیب نیز یکی دیگر از کتب آیت الله معرفت(ره) است، غشیب نیز به معنای نو و جدید است، شبهات و ردود نیز کتابی است که در دفاع از مبانی وجی و پاسخ به مستشرفان نوشته شده که کار ارزشمندی محسوب می‌شود که در این کتاب شبهات روز را مطرح کرده‌اند، علاوه بر این، ایشان کتاب علوم قرآنی دارند که بسیار خوب و درسی است و نوع مباحث با زبان ساده ارائه شده است.
عبدالهادی فقهی زاده استاد گروه قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی نیز سخنران دیگر این نشست علمی بود، وی بیان کرد: آیت الله معرفت در حوزه‌های گوناگون آرای شاخصی دارند و فقط مؤید یا مخالف آرای پیشینیان نبوده است، به نظر بنده دیدگاه ایشان در زمینه آیات مستثنیات مهم است، بسیاری از مفسران قبول کرده‌اند که در سوره‌های مکی برخی از آیات مدنی وجود داشته باشد و بالعکس.
فقهی زاده در ادامه افزود: این دیدگاه بسیار شایع است و علامه طباطبایی نیز با نگرشی مشابه با این قضیه در سراسر تفسیرشان به این مطلب توجه داشته‌اند و در سوره انسان که به اتفاق علمای شیعی در شان خمسه طیبه(ع) نازل شده قائل هستند که این سوره مدنی است به جز آیات پایانی آن و در موارد متعدد این را آورده و البته مخصوص علامه هم نیست.
وی در ادامه افزود: این دیدگاه به قدری شهرت دارد که اتخاذ موضع مقابل آن کمی تعجب برانگیز است، اما آیت الله معرفت(ره) با مبانی علمی متقن می‌گوید دو نوع سوره داریم، یا یک سوره به صورت کامل مکی است و یا به صورت کامل در مدینه نازل شده است و ورود آیات مکی در سوره‌های مدنی و بالعکس غیر قابل تصور است.
فقهی زاده بیان کرد: آیت الله معرفت(ره) معتقد بودند که سورهها بر اساس نزول بسمله‌های جدید افتتاح می‌شد و بسم الله الرحمن الرحیم که نازل می‌شد دارای دو معنا بود یک پایان سوره قبلی و آغاز سوره جدید، ایشان نیز عالمانه به این موضوع پرداخته و وجود برخی از استثنائات خاص را در این قضیه دور از ذهن ندانسته است.
وی در ادامه تصریح کرد: برای نمونه آیه سه سوره مبارکه مائده است که الیوم یئس الذین کفروا ... تا و رضیت لکم الاسلام دینا، این قسمت ممکن است به دستور خاص جبرئیل و تعلیم خاص ایشان به پیامبر(ص) بوده که در ترتیب نزول جایش اینجا نبوده است و استثنائات محدودی ممکن است وحجود داشته باشد.
فقهی زاده اظهار داشت: اگر این دیدگاه را بپذیریم یک انسجام شایسته‌ای در سوره‌های قرآن ایجاد می‌شود، همچنین اینکه برخی‌ها پریشانی برخی سورهها را مطرح می‌کنند و این مطلب را دلیلی در مقابل این دیدگاه محسوب می‌کنند نیز صحیح نیست، چون در تمامی سورهها شاید بیش از شش مورد وجود ندارد که مورد مناقشه باشد و ظاهرا پریشانی ظاهری را افاده کند و مهم‌ترین آیه نیز همین آیه سه سوره مائده است.
استاد گروه قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران بیان کرد: آیه تطهیر را هم اگر اینطور ببینیم با تئوری آیت‌الله معرفت(ره) قابل پاسخ است و این دیدگاه دو فایده دارد، اول اینکه تکلیف مکی و مدنی سورهها مشخص می‌شود و پاسخ مستحکمی داده می‌شود به پریشانی ظاهری که ظاهرا در برخی از سورهها نمایان شده است.
فقهی زاده تصریح کرد: مبحث دوم بحث قرائات است که ایشان کارستانی انجام داد‌ه‌اند و در مقابل بسیاری از علما قرار گرفته‌اند، متداول است که قرآن قرائات دارد اما به نظرم بر اساس دیدگاه آیت الله معرفت(ره) قرآن قرائت دارد، اینکه قرائات ده‌گانه و ... وجود دارد که غیر قابل نفی است اما آیت الله معرفت(ره) یک قرائت را به عنوان قرائت اصیل پذیرفته‌اند.
وی در ادامه افزود: حدود 30 سال قبل ایشان وارد میدان شده و در یک جلد مستقل، اثبات کرده که قرآن یک چیز و قرائات چیز دیگری است و آنچه که قرآن را به صورت شاخص جلوه می‌دهد همان قرائت رسول الله(ص) است، که امروزه به عنوان تسمیه‌ای که ابن مجاهد کرده به عنوان حفص از عاصم آن را می‌شناسیم، این قرائت قبل از این که قرائت حفص باشد، قرائت پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) است.
فقهی زاده بیان کرد: معنا ندارد که حفص از عاصم را عدل ورش و ... بدانیم، آیت الله معرفت(ره) در اینجا بسیار جدی وارد شده‌اند و به تفسیر برخی از روایات پرداخته‌اند، قائلان به وجود قرائات به روایتی که می‌فرماید قرآن را همانگونه که مردم میخوانند شما نیز همانگونه بخوانید استناد کرده‌اند اما آیت الله معرفت(ره) از زاویه دیگری به این روایت نگاه کرده‌اند.
وی در ادامه تصریح کرد: این روایت معتبر است، اما ایشان گفته‌اند که روایت قضیه فی واقعه است، مردم خدمت امام(ع) آمدند و گفتند قرائات مختلف زیاد شده و شدت گرفته است و ما با این پدیده چه کار کنم؟ امام(ع) هم فرمودند ببینید همانطور که مردم میخوانند شما نیز همانطور تلاوت کنید و این افراد این روایت را قضیه حقیقیه دانسته‌اند، اما سؤال اینجا است که مردم در کجا و چگونه بخوانند؟ آیا هرطوری بخوانند صحیح است؟ آیت الله معرفت(ره) می‌گویند اینجا قضیه فی واقعه است، یعنی حضرت می‌خواستند بفرمایند که ببینید مردم مدینه که قرائتشان نسل در نسل به پیامبر(ص) می‌رسد چگونه است و آنها چگونه قرآن میخوانند.
فقهی زاده گفت: یک بعد از شخصیت آیت اله معرفت(ره) نیز که مغفول باقی مانده شخصیت فقهی ایشان است که در زمینه قرائات نیز معتقد هستند قرائاتی که متداول بوده است را می‌توان در نماز قرائت کرد.
وی در ادامه بیان کرد: موضوع بعدی بحث انزال و تنزیل است، علامه طباطبایی انزال را به معنای نزول دفعی و تنزیل را به معنای نزول تدریجی گرفته‌اند، اما آیت الله معرفت(ره) بر خلاف علامه نشان داده که مواردی وجود دارد که واژه انزال برای نزول تدریجی به کار رفته و تنزیل نیز برای نزول دفعی استعمال شده است. ضمن این که تفاوت بین انزال و تنزیل به این صورت که بین مفسران مطرح شده است نیز در هیچ یک از کتب معتبر لغت وجود ندارد.
فقهی زاده تصریح کرد: به نظرم دیدگاه ایشان در مورد جمع قرآن توسط زید بن ثابت قابل مناقشه است، بحث انقطاع وحی نیز بسیار مشهور است، اینکه حدود سه سال در مراحل آغازین وحی فاصله‌ای افتاد و بعد با نزول سوره ضحی مجددا وحی تجدید شد نیز قابل مناقشه است.
در ابتدای این جلسه مجید معارف، رئیس دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران با اشاره به سابقه همکاری با آیت‌الله معرفت(ره) بیان کرد: در سال‌های دور با ایشان در دانشکده الهیات سابقه همکاری داشتیم و ضمن اینکه ایشان یک محقق و پژوهشگر بودند و آثار گرانمایه‌ای را نیز از خود گذاشتند شخصی بودند که همکاری خوبی با دانشگاه‌ها به ویژه در زمینه علوم قرآنی و تفسیر داشتند و بارها به دانشگاه تهران آمدند و عهده‌دار راهنمایی رساله‌های دکتری بودند.
وی در ادامه ضمن اشاره به مرجعیت علمی آیت الله معرفت(ره) بیان کرد: ایشان به عنوان یک محقق آثاری داشتند که در حوزه قرآن و تفسیر به عنوان مرجع، قابل استناد هستند، ایشان یک مدافع علمی و ایمانی نسبت به ساحت قرآن بودند.
معارف تصریح کرد: ایشان در مقدمه کتاب شبهات و ردود معتقدند که قرآن از آغاز تا به امروز مورد تشکیک‌هایی قرار گرفته می‌طلبد از ساحت آن دفاع شود و رئوس آنها نیز در پنج بخش عنوان شده است، که برخی از این شبهات در مورد ماهیت وحیانی قرآن است، برخی قرآن را متأثر از فرهنگ جاهلی می‌دانند، برخی دیگر به قرآن تناقضات و اختلاف‌های ظاهری را نسبت می‌دهند، عده دیگری معتقد هستند که در قرآن خطاط‌های تاریخی، ادبی و علمی وجود دارد و بعضی دیگر نیز احتمال وقوع تحریف به ساحت قرآن را وارد می‌دانند.
عضو هیئت علمی گروه قرآن و حدیث دانشگاه تهران در ادامه افزود: آیت الله معرفت(ره) شخصیتی بودند که راه را بر این تردیدها بستند و از قرآن به صورت علمی دفاع کردند و شاهد آن نیز کتاب‌های صیانت قرآن از تحریف و شبهات ردود است.
معارف با طرح این سؤال که سرّ مرجعیت کارهای آیت‌الله معرفت(ره) و سر توفیق ایشان چه بوده است؟ بیان کرد: سر موفقیت ایشان را در چهار نکته می‌دانم، اولین نکته اسلام‌شناسی عمیق ایشان است که به مبانی قرآن و سنت مسلط بودند، ضمن اینکه به روایات تفسیری نیز در دو سطح حدیث شیعه و اهل سنت نیز تسلط داشتند و زمانی که کتاب التفسیر الاثری را می‌بینیم، مشاهده می‌کنیم که ایشان تا پایان سوره بقره هشت هزار قول تفسیری از فریقین به عنوان اقوال تفسیری آورده است.
وی در ادامه افزود: دومین نکته در توفیقات برمی‌گردد به تاریخ شناسی ایشان، منظور تاریخ اندیشه‌های صحابه، تابعین، علمای اسلامی و ... و بهره‌گیری هوشمندانه از این مسائل است و گاهی نیز ایشان کشفیاتی نیز در این زمینه داشته‌اند که جزء نوآوری‌های تفسیری ایشان محسوب می‌شود.
معارف بیان کرد: همین که ایشان در طبقه صحابه امام علی(ع) را در حوزه اندیشه‌های تفسیری و اثرگذاری بر صحابه محور می‌دانند و در طبقه مفسران تابعین، 30 مفسر را شناسایی و ثابت می‌کنند که از این تعداد 23 مفسر با امام(ع) ارتباط دارند و برخی از مسلمات تاریخ تفسیر را زیر سؤال می‌برند، از نوآوری‌ها و تسلط ایشان است.
وی تصریح کرد: یک نمونه از مسلمات تاریخی اینکه مفسران پذیرفته‌اند که عکرمه یک خارجی است و میانه خوبی نیز با اهل بیت(ع) نداشته است، آیت الله معرفت(ره) از عکرمه یک دوستدار اهل بیت(ع) می‌سازد و نشان می‌دهد که تسلط بالایی روی آرای تاریخی داشتند.
رییس دانشکده الهیات و معارف دانشگاه تهران در ادامه گفت: سومین شاخصه‌ای که موجب توفیق آیت الله معرفت(ره) بود برمی‌گردد به زمان شناسی ایشان که علوم قرآنی را در متن زمان می‌نویسند با وجود این که اطلاع وسیعی نیز از تاریخ دارند و در جلد چهار التمهید که تاریخ اندیشه اعجاز را از قرن سه تا 14 پیگیری می‌کند اما کارهای ایشان ناظر به زمان خودش است، لذا هم خاورشناسان را خوب می‌شناسد و در جریان تردیدهای آنها است و هم با اهل سنت آشنایی دارد و می‌توانند به دفاع علمی از ساحت قرآن بپردازند و کارهای ایشان به این معنا در متن زمان است.
معارف بیان کرد: به همین دلیل است که کتاب‌های ایشان نیز زنده است و می‌توانیم به التفسیر و المفسرون فی قوبه الغشیب اشاره کنیم که ناظر به التفسیر و المفسرون ذهبی است، امروز به همت آیت الله معرفت(ره) ده‌ها کتاب تخصصی آن هم با جهت‌گیری دقیق علمی شیعی داریم و دانشجویان ما در فضای پر تردید تحصیل نمی‌کنند و آیت الله معرفت(ره) به نیازها پاسخ دادند.
وی در ادامه اظهار داشت: جامعیت علمی و مستدل بودن آثار ایشان نیز چهارمین عامل توفیقشان بوده است که در کتب ایشان می‌توان مباحث علوم قرآنی، تفسیری، فلسفی، ادبی، سیره و ... را ببینید بدون اینکه ایشان را در بخشی متهم به خروج از موضوع کنید، چون این هم کار ظریفی است که در کار خود از شعب مختلف علوم اسلامی بهره برداری کنید اما در عین حال متهم به خروج از موضوع نیز نشوید.
معارف بیان کرد: کار آیت الله معرفت(ره) مستدل است، ضمن این که برای بزرگان تفسیری نیز احترام زیادی قائل است، علامه طباطبایی در آیه 7 سوره آل عمران که مربوط به محکم و متشابه است: «هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ»، «واو» در «وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ» را استیناف گرفته‌اند و آیت الله معرفت(ره) مانند بسیاری از بزرگان «واو» را عطف گرفته و ضمن اینکه نظر استادش را نقل می‌کند اما در کمال ادب با حدود شش یا هفت دلیل این نظر را رد می‌کند.
در ادامه این نشست نوبت به منصور پهلوان، استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه رسید تا به ایراد سخن بپردازد، وی بیان کرد: یکی از شخصیت‌های حوزوی که نسبت به قرآن حساسیت ویژه داشته علامه طباطبایی(ره) بوده است و با نگارش المیزان خدمت شایسته‌ای به قرآن و معارف عقلی، فکری و فلسفی از خود نشان داده و پیشگام بوده‌اند، بعد از علامه نیز باید از آیت الله جوادی آملی نام برد که با تفسیر تسنیم راه المیزان را ادامه داد و موج ارزشمندی را ایجاد کرد اما آیت الله معرفت نیز با تألیفات گوناگون در حوزه علوم قرآن خدمت شایسته‌ای در این جهت داشته‌اند.
وی در ادامه افزود: از جمله مهم‌ترین آثار ایشان می‌توان به التمهید اشاره کرد که در 10 جلد سامان یافته است که با تحقیق نگارش شده، این کتاب در علوم قرآنی است که سال‌های سال بعد از کتبی مانند اتقان و ... که در اهل سنت نوشته شده بود در شیعه به نگارش درآمد، همچنین باید از کتاب صیانت قرآن از تحریف ایشان نیز نام ببریم.
پهلوان بیان کرد: التفسیر و المفسرون فی قوبه الغشیب نیز یکی دیگر از کتب آیت الله معرفت(ره) است، غشیب نیز به معنای نو و جدید است، شبهات و ردود نیز کتابی است که در دفاع از مبانی وجی و پاسخ به مستشرفان نوشته شده که کار ارزشمندی محسوب می‌شود که در این کتاب شبهات روز را مطرح کرده‌اند، علاوه بر این، ایشان کتاب علوم قرآنی دارند که بسیار خوب و درسی است و نوع مباحث با زبان ساده ارائه شده است.
عبدالهادی فقهی زاده استاد گروه قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی نیز سخنران دیگر این نشست علمی بود، وی بیان کرد: آیت الله معرفت در حوزه‌های گوناگون آرای شاخصی دارند و فقط مؤید یا مخالف آرای پیشینیان نبوده است، به نظر بنده دیدگاه ایشان در زمینه آیات مستثنیات مهم است، بسیاری از مفسران قبول کرده‌اند که در سوره‌های مکی برخی از آیات مدنی وجود داشته باشد و بالعکس.
فقهی زاده در ادامه افزود: این دیدگاه بسیار شایع است و علامه طباطبایی نیز با نگرشی مشابه با این قضیه در سراسر تفسیرشان به این مطلب توجه داشته‌اند و در سوره انسان که به اتفاق علمای شیعی در شان خمسه طیبه(ع) نازل شده قائل هستند که این سوره مدنی است به جز آیات پایانی آن و در موارد متعدد این را آورده و البته مخصوص علامه هم نیست.
وی در ادامه افزود: این دیدگاه به قدری شهرت دارد که اتخاذ موضع مقابل آن کمی تعجب برانگیز است، اما آیت الله معرفت(ره) با مبانی علمی متقن می‌گوید دو نوع سوره داریم، یا یک سوره به صورت کامل مکی است و یا به صورت کامل در مدینه نازل شده است و ورود آیات مکی در سوره‌های مدنی و بالعکس غیر قابل تصور است.
فقهی زاده بیان کرد: آیت الله معرفت(ره) معتقد بودند که سورهها بر اساس نزول بسمله‌های جدید افتتاح می‌شد و بسم الله الرحمن الرحیم که نازل می‌شد دارای دو معنا بود یک پایان سوره قبلی و آغاز سوره جدید، ایشان نیز عالمانه به این موضوع پرداخته و وجود برخی از استثنائات خاص را در این قضیه دور از ذهن ندانسته است.
وی در ادامه تصریح کرد: برای نمونه آیه سه سوره مبارکه مائده است که الیوم یئس الذین کفروا ... تا و رضیت لکم الاسلام دینا، این قسمت ممکن است به دستور خاص جبرئیل و تعلیم خاص ایشان به پیامبر(ص) بوده که در ترتیب نزول جایش اینجا نبوده است و استثنائات محدودی ممکن است وحجود داشته باشد.
فقهی زاده اظهار داشت: اگر این دیدگاه را بپذیریم یک انسجام شایسته‌ای در سوره‌های قرآن ایجاد می‌شود، همچنین اینکه برخی‌ها پریشانی برخی سورهها را مطرح می‌کنند و این مطلب را دلیلی در مقابل این دیدگاه محسوب می‌کنند نیز صحیح نیست، چون در تمامی سورهها شاید بیش از شش مورد وجود ندارد که مورد مناقشه باشد و ظاهرا پریشانی ظاهری را افاده کند و مهم‌ترین آیه نیز همین آیه سه سوره مائده است.
استاد گروه قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران بیان کرد: آیه تطهیر را هم اگر اینطور ببینیم با تئوری آیت‌الله معرفت(ره) قابل پاسخ است و این دیدگاه دو فایده دارد، اول اینکه تکلیف مکی و مدنی سورهها مشخص می‌شود و پاسخ مستحکمی داده می‌شود به پریشانی ظاهری که ظاهرا در برخی از سورهها نمایان شده است.
فقهی زاده تصریح کرد: مبحث دوم بحث قرائات است که ایشان کارستانی انجام داد‌ه‌اند و در مقابل بسیاری از علما قرار گرفته‌اند، متداول است که قرآن قرائات دارد اما به نظرم بر اساس دیدگاه آیت الله معرفت(ره) قرآن قرائت دارد، اینکه قرائات ده‌گانه و ... وجود دارد که غیر قابل نفی است اما آیت الله معرفت(ره) یک قرائت را به عنوان قرائت اصیل پذیرفته‌اند.
وی در ادامه افزود: حدود 30 سال قبل ایشان وارد میدان شده و در یک جلد مستقل، اثبات کرده که قرآن یک چیز و قرائات چیز دیگری است و آنچه که قرآن را به صورت شاخص جلوه می‌دهد همان قرائت رسول الله(ص) است، که امروزه به عنوان تسمیه‌ای که ابن مجاهد کرده به عنوان حفص از عاصم آن را می‌شناسیم، این قرائت قبل از این که قرائت حفص باشد، قرائت پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) است.
فقهی زاده بیان کرد: معنا ندارد که حفص از عاصم را عدل ورش و ... بدانیم، آیت الله معرفت(ره) در اینجا بسیار جدی وارد شده‌اند و به تفسیر برخی از روایات پرداخته‌اند، قائلان به وجود قرائات به روایتی که می‌فرماید قرآن را همانگونه که مردم میخوانند شما نیز همانگونه بخوانید استناد کرده‌اند اما آیت الله معرفت(ره) از زاویه دیگری به این روایت نگاه کرده‌اند.
وی در ادامه تصریح کرد: این روایت معتبر است، اما ایشان گفته‌اند که روایت قضیه فی واقعه است، مردم خدمت امام(ع) آمدند و گفتند قرائات مختلف زیاد شده و شدت گرفته است و ما با این پدیده چه کار کنم؟ امام(ع) هم فرمودند ببینید همانطور که مردم میخوانند شما نیز همانطور تلاوت کنید و این افراد این روایت را قضیه حقیقیه دانسته‌اند، اما سؤال اینجا است که مردم در کجا و چگونه بخوانند؟ آیا هرطوری بخوانند صحیح است؟ آیت الله معرفت(ره) می‌گویند اینجا قضیه فی واقعه است، یعنی حضرت می‌خواستند بفرمایند که ببینید مردم مدینه که قرائتشان نسل در نسل به پیامبر(ص) می‌رسد چگونه است و آنها چگونه قرآن میخوانند.
فقهی زاده گفت: یک بعد از شخصیت آیت اله معرفت(ره) نیز که مغفول باقی مانده شخصیت فقهی ایشان است که در زمینه قرائات نیز معتقد هستند قرائاتی که متداول بوده است را می‌توان در نماز قرائت کرد.
وی در ادامه بیان کرد: موضوع بعدی بحث انزال و تنزیل است، علامه طباطبایی انزال را به معنای نزول دفعی و تنزیل را به معنای نزول تدریجی گرفته‌اند، اما آیت الله معرفت(ره) بر خلاف علامه نشان داده که مواردی وجود دارد که واژه انزال برای نزول تدریجی به کار رفته و تنزیل نیز برای نزول دفعی استعمال شده است. ضمن این که تفاوت بین انزال و تنزیل به این صورت که بین مفسران مطرح شده است نیز در هیچ یک از کتب معتبر لغت وجود ندارد.
فقهی زاده تصریح کرد: به نظرم دیدگاه ایشان در مورد جمع قرآن توسط زید بن ثابت قابل مناقشه است، بحث انقطاع وحی نیز بسیار مشهور است، اینکه حدود سه سال در مراحل آغازین وحی فاصله‌ای افتاد و بعد با نزول سوره ضحی مجددا وحی تجدید شد نیز قابل مناقشه است.
