تصوف و حب اهل‌بیت؛ وجوه مشترک مسلمانان شمال آفریقا

گروه بین‌الملل ـ آفریقا را می‌توان نخستین قاره‌ای دانست که دین اسلام با فاصله اندکی پس از بعثت پیامبر(ص) به آنجا وارد شد و گرایش به تصوف‌طلبی و حب اهل‌بیت(ع) از جمله مسائلی است که در میان مسلمانان این منطقه عمومیت دارد.

به گزارش ایکنا؛ آفریقا تنها قاره ‌ای است که نیمی از جمعیت آن را مسلمانان تشکیل می‌دهند و تعداد مسلمانان نسبت به کل جمعیت آن بیش از قاره‌های دیگر است. بارقه‌های نخستین انتشار اسلام در آفریقا را می‌توان پس از مهاجرت اولین گروه از مسلمانان مکه به «حبشه»(اتیوپی کنونی) دانست.

هرچند آمارها در این باره متفاوت است، اما پژوهش‌های دانشگاه قاهره نشان می‌دهد که در سال 1996 میلادی مسلمانان این قاره بیش از 420 میلیون نفر بوده یعنی 69 درصد ساکنان این قاره را تشکیل داده‌اند. برخی آمارهای متعلق به سال 2008 میلادی نیز این تعداد را 370 میلیون یعنی 45 درصد جمعیت قاره می‌دانند.

در حال حاضر، با وجود آن که مسیحیت در حال کسب جایگاه مستحکمی در این قاره است، اما مسلمانان در برخی مناطق این قاره با اوضاع رقت‌باری مواجه هستند و در این میان شیعیان آفریقا متحمل رنج‌های زیادی در طول حیات طولانی خود در این منطقه شده‌اند.

با این حال می‌توان ابزارهای مهم گسترش اسلام در دیگر مناطق آفریقا را پس از فتح اولیه آن که در مناطق شمالی رخ داد، به ابزارهایی که مورد اتفاق همه شرق‌شناسان و اسلام‌پژوهان است ازجمله مهاجرت‌ها، تجارت، تصوف و مهاجرت قبایل آفریقایی دانست.

جغرافیای مسلمانان شمال آفریقا

الجزایر

الجزایر کشوری در شمال قاره آفریقا، میان مراکش و تونس است. پایتخت آن «الجزیره» نام دارد. مردم الجزایر عرب و بربر هستند، و دین رسمی‌ این کشور اسلام و زبان رسمی آن عربی است، اما به زبان فرانسوی و بربر نیز صحبت می‌کنند. 99/1 درصد جمعیت مسلمانان سنی‌مذهب و مذهب 0/6 آن‌ها «اِباضیه‌(فرقه‌ای منسوب به عبدالله بن اباض تمیمی و از کهن‌ترین فرق شکل گرفته در بین مسلمانان)» و بقیه مسیحی و کلیمی هستند.

مسجد جامع معروف شهر «تلمسان» الجزایر

اکثر الجزایری‌ها بربر یا عرب هستند، مسئله عرب‌بودن یا بربربودن براساس ملاحظات زبانی یا هویتی مشخص می‌شود. مسئله عرب ـ بربر بیشتر جنبه هویتی دارد ونوعی تمایز نژادی، یا قومی به حساب نمی‌آید(1).

تونس

تونِس نام کشوری در شمال آفریقا و جنوب دریای مدیترانه است که از غرب با الجزایر و از شرق و جنوب با لیبی هم‌مرز است. پایتخت این کشور شهر تونس است. دین رسمی آن اسلام است و ۹۹ درصد مردم آن مسلمان هستند. اكثریت مسلمانان تونس علاقه‌مند به اهل‌بیت(ع) هستند. سید محمد تیجانی سماوی از شخصیت‌های برجسته تونسی است که پس از انجام تحقیقات، به مذهب تشیع گرویده است.

سید محمد تیجانی، مستبصر مشهور اهل تونس

پیشینه اسلام در تونس به قرن اول هجری بازمی‌گردد. حدود ۵۲ سال طول کشید تا مغرب، تماماً جزو قلمرو اسلامی شود. در زمان خلافت خلیفه سوم، عبداللّه بن سعدبن ابی سَرْح از جانب وی والی مصر گردید. او در سال ۲۷ قمری، در نبردی با پاتریارک گریگوریوس، حاکم رومی افریقیه، آنجا را تصرف نمود. در سال ۴۵ معاویة بن حُدیج فتوحات مسلمانان را در این نواحی گسترش داد و با حضور عُقْبة بن نافع در مغرب در سال ۵۰ حملات منظم مسلمانان آغاز شد.

در این زمان شهر قَیْروان در ۱۶۰ کیلومتری جنوب کارتاژ بنا گردید که تا مدت‌ها مرکز افریقیه و حکومت‌های آن نواحی شناخته می‌شد و امروزه نیز نماد تمدن اسلامی در آفریقا به شمار می‌آید.

حضور تشیع در این کشور به قرن اول ظهور اسلام برمی‌گردد. حتی قبل از زمانی که دولت ادارسه (ادریسیان) در قرن دوم هجرى در مراکش و حکومت فاطمیان در ابتدای قرن سوم در مصر و تونس ایجاد شود. ساکنان اصلی تونس «بربرها» بودند که از دوستداران اهل‌بیت(ع) به شمار می‌رفتند.

شدت این دوستی به حدی بود که پس از واقعه کربلا، یکی از قیام‌های خونخواهی،‌ به وسیله آنان و در تونس فعلی رخ داد که بنی امیه آن را همانند قیام حرّه در شهر مدینه سرکوب و مردم را قتل عام کردند(2).

لیبی

لیبی با نام رسمی دولت لیبی، کشوری عربی در آفریقای شمالی است. لیبی با کشورهای مصر، سودان، چاد، نیجر، الجزایر و تونس هم‌مرز است. پایتخت لیبی، شهر «طِرابلُس» است.

زیارتگاه امامزاده «عبدالسلام الاسمر» از نوادگان امام حسن(ع) در شهر «زلیتن» لیبی

اسلام در سال ۲۱ هجری پس از فتح مصر، به لیبی (که بخشی از مغرب ادنی یا افریقیه با مرکزیت سیاسی قیروان به شمار می‌آمد) راه یافت و بربرهای ساکن لیبی به سرعت جذب این آیین شدند و بخشی از ارتش مسلمانان را در فتح بزرگ اسلامی که منجر به تصرف اندلس شد، تشکیل دادند.

پس از دو قرن، هارون الرشید، ابراهیم بن اغلب را به سِمت حکمران لیبی منصوب کرد و او نوعی حکومت مستقل و غیروابسته به مرکز خلافت عباسیان به وجود آورد(3).

مراکش

مَراکِش یا مغرب از دیگر کشورهای شمال غربی آفریقا است. مراکش ساحلی طولانی با اقیانوس اطلس دارد که از شمال به جبل‌الطارق و دریای مدیترانه می‌رسد.

مسجد «حسن دوم» در ساحل شهر «کازابلانکا»ی مراکش

در نیمه دوم قرن اول هجری همزمان با فتح شمال آفریقا، اسلام وارد مراکش شد. از آن زمان تاکنون دولت‌های اسلامی بر این سرزمین حکم رانده‌اند. ساکنان و حکمرانان مراکش، گذشته از تفاوت‌های قبیله‌ای و ریشه‌ای خود همواره کوشیده بودند تا دین اسلام را نه تنها در سراسر کشور بلکه در مناطق جنوب و دیگر سرزمین‌های آفریقایی و همچنین در مناطق شمال و کشورهایی همچون اسپانیا، پرتغال و جنوب فرانسه گسترش دهند و پیشینه تشیع در این سرزمین به اواخر قرن دوم هجری باز می‌گردد.

سودان

سودان کشوری است در شمال شرق آفریقا و پایتخت آن «خارطوم» است. مسلمانان از طریق فتوحات و محاصره نظامی، بر سودان غلبه نیافتند، بلکه گرایش به اسلام در این سرزمین نتیجه نفوذ تدریجی قبایل «ربیعه» و «جهینه» بود که از جانب «مصر علیا» از طریق نیل به این سوی آمده و در میان قبایل بجه (مستقر در حد فاصل نیل و دریای سرخ) و به تدریج در سرزمین مقره ساکن شدند.

مسجدی در شهر خارطوم؛ پایتخت سودان

پیشینه تشیع در سودان نیز به زمان فاطمیان بازمی‌گردد. در اثر فشارهای صلاح الدین ایوبی، برخی از سادات و خاندان‌های شیعی به سودان مهاجرت کردند. «سادات ادریسی»، «سادات مراغنه» و «سادات عریكیین» از جمله شیعیان بومی سودان‌ هستند. «سادات آل‌الزاكی» نیز، از نسل اسحاق مؤتمن (فرزند امام صادق(ع)) و سیده نفیسه هستند(4).

مصر

مصر کشوری در شمال شرقی قاره آفریقا است و شبه جزیره سینا هم که در قاره آسیا قرار گرفته بخشی از قلمرو این کشور است. مصر در جنوب دریای مدیترانه و غرب دریای سرخ قرار داشته و از غرب با لیبی، از جنوب با سودان و از سوی شبه جزیره سینا با فلسطین مرز زمینی دارد.

گروه اندکی از مسلمانان این کشور را شیعیان تشکیل می‌دهند. پیشینه تشیع در کشور مصر طولانی و نقطه اوج آن تأسیس و تداوم ۲۵۰ ساله حکومت شیعی فاطمیان است، از این رو آیین‌هایی مانند زیارت مقبره‌های امامزادگان و سادات نزد مردم مصر رواج دارد.

زیارت مراقد خاندان اهل بیت(ع) و اولیا و بزرگان در مصر بسیار رایج است که از جمله آن می‌توان به مقام رأس الحسین، مقام حضرت زینب (س)، مقبره فاطمه دختر امام حسین(ع)، مقبره سیده نفیسه از نوادگان امام حسن(ع)، مقبره مالک اشتر، مقبره محمد بن ابی بکر، زیارتگاه سر زید بن علی و مقبره رقیه دختر حضرت علی (ع) اشاره کرد.

نمایی از مسجد جامع الازهر

مهاجرت سادات و امام‌زادگان به مصر از عوامل تاریخی گرایش مصریان به اهل بیت(ع) است. در طول تاریخ و بخصوص در دوران خلافت امویان و عباسیان گروه‌های بزرگ جمعیتی از سادات به این سرزمین مهاجرت و در آنجا سکنا کرده‌اند.

تعداد ساداتی که به مصر مهاجرت کردند بسیار زیاد بود چنان که مسعودی(مورخ اسلام) از مهاجرت ۷۳ تن و ابن طباطبا(دیگر مورخ اسلامی) از مهاجرت بیش از ۸۰ تن از علویان به مصر گزارش می‌دهد(5).

از جمله نهادهای فعال شیعی این کشور می‌توان به «المجلس الاعلی لآل البیت» که مجله صوت آل البیت را منتشر می‌کند، مرکز الامام علی{ع} که موسسه‌ای حقوقی با هدف حمایت از شیعیان در دعاوی سیاسی و حقوقی تاسیس شده، جمعیت الحوراء که موسسه‌ای خیریه است، مرکز علوم آل البیت که به فعالیت‌های علمی می‌پردازد، اشاره کرد.

امروزه شیعیان مصر افزون بر برگزاری آیین‌های شیعی بخصوص عزاداری ایام محرم در حسینیه‌ها و زیارتگاه‌ها، در قالب تشکل‌ها و گروه‌های مختلف، به فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی گوناگونی می‌پردازند.

گزارش از محمد باعزم

پی‌نوشت‌ها: