تجلی معماری اسلامی در مساجد تاریخی خراسان‌جنوبی
گروه معارف- مسجد در معماری اسلامی مکان مقدس برای نیایش و عبادت است که از آن به‌عنوان خانه خدا یاد می‌کنند، مساجد در جوامع از دیرباز تاکنون پایگاه عظیم اجتماعی و معنوی محسوب می‌‌شوند.
به گزارش ایکنا از خراسان‌جنوبی، مسجد و محراب اگر چه در آموزه‌های دینی دارای جایگاهی منحصراً معنوی نبوده (به ویژه محراب که اسم مکان از ریشه حرب است) و بیشتر به عنوان پایگاهی برای پاسخگویی به غالب نیازهای مسلمانان برآمده بود، به اندک زمانی با روحی که از لطافت ایمان و جذبه حضور درآمیخته بود به زیباترین بنای اسلامی بدل شد.
معماری زیبا، با کاشی کاری‌های هوش‌ربا، کتیبه‌ها، گچبری‌ها، معرق‌ها و دیگر عناصر معماری در هم آمیخت و معماری اسلامی را پدیدآورد که هم اکنون مایه فخر و مباهات ملل اسلامی و یکی از جاذبه‌های گردشگری است.
نمونه‌هایی از این مساجد، در خراسان جنوبی وجود دارد که از جمله آن می‌توان مسجد مسجد جامع چهار درخت، مسجد جامع علوی، مسجد جامع قائن و غیره را نام برد.
مسجد جامع چهار درخت بیرجند
مسجد جامع چهار درخت یکی از آثار قدیمی محله چهار درخت شهرستان بیرجند است.
این مسجد در میدان شهد مطهری، محله چهار درخت شهر بیرجند در نزدیکی مسجد عاشورا قرار دارد.
طبق کتیبه موجود در مسجد، این بنا در سال ۱۳۴۹ قمری مرمت شده و می‌توان گفت این اثر مربوط به اواخر دوره صفویه است.
مسجد جامع قاین، تلفیق روحانیت معنوی و حس هنری
مسجد جامع قاین بنایی است بسیار قدیمی و درنهایت شکوه و جلال که علاوه بر روحانیت معنوی دارای ظاهری دلچسب و فرح انگیز است.
امروز با گذشت ۱۱۰۰ سال همچنان این بنا بلند ترین عمارت قاین است.
درمورد بنای اولیه آن اختلاف نظر وجود دارد، استقرار یکی از پایه های مسجد بر روی آتشکده ساسانیان گویای تاریخ کهن آن است. اغلب مورخان و جهانگردان در بیان و معرفی شهر قاین به مسجد جامع صراحتا اشاراتی داشته اند.
مسجد جامع علوی، آرامگاه بزرگ مردی در بیرجند
مسجد جامع علوی از بناهای قدیمی شهرستان بیرجند است. این مسجد توسط آیت الله حاج سیدکاظم حائری در سال ۱۳۳۲ بنا شد. این روحانی بلند مرتبه در اوایل ورودش مسجد جامع چهار درخت را برای نماز اختیار کرد و تعمیراتی نیز در این مسجد انجام داد. عشق به خدمت و حب وطن، در وجود مبارک آیت الله حاج سید کاظم حائری غوغا میکرد. او چنان در پیروی دستورات پروردگارش در جهت خدمت به خلق و گره‌گشایی از کار مردم غرق شده بود که تمامی تلاش خویش را برای انجام این رسالت به کار می‌‌بست.
بدون شک یکی از انگیزه‌های اصلی ساخت مسجد علوی خدمت به مردم بود، مسجد جامع علوی که آرامگاه حجت الاسلام سیدکاظم حائری است، در خیابان شهدای بیرجند واقع شده است.
مسجد آیتی، نمونه بارزی از مساجد دوره قاجار
مسجد آیت الله آیتی یکی از مساجد قدیمی بیرجند است. مسجد آیتی از اجزای یک مجموعه شامل حسینیه، حوض انبار و مسجد بوده که اکنون از این مجموعه فقط شبستان مسجد باقی مانده است. دیگر بخش‌های مجموعه تخریب شده و بناهای جدیدی جای آن را گرفته است.
آنچه اکنون از بنای تاریخی مسجد آیتی باقی مانده، شبستانی ستوندار در ضلع غربی صحن مسجد است. این شبستان شامل، ۱۳ ستون در دو ردیف است که در جهت شمال‌شرقی، جنوب‌غربی یعنی امتداد محور قبله قرار گرفته است.
پوشش شبستان به گونه‌ای است که روی ستون‌‌ها تویزه‌هایی به صورت طاق ۵ و ۷ احداث شده و سپس فضای میان تویزه‌ها را به صورت گنبد پوشانده‌اند.
محراب این مسجد در گذشته ساده و بدون تزئین بود و یک رشته پلکان ارتباط با فضای بالای محراب را میسر میکرد. وجود پلکان نیز به این خاطر بود که بتوان از فضای بالای محراب به عنوان منبر استفاده کرد.
مصالح استفاده شده در ساخت این مسجد شامل خشت خام، گچ، آجر و کاهگل برای اندود کردن بام شبستان است.
در بخش باقی‌مانده از بنای قدیمی مسجد یعنی شبستان ستوندار، هیچ گونه تزئیناتی دیده نمی‌شود. با توجه به سادگی شبستان و محراب آن از نظر تزئینات، می‌توان احتمال داد دیگر بخش‌های تخریب شده بنا یعنی ایوان‌های دو طرف صحن نیز حداقل تزئینات محدود به رسمی بندی‌ها یا مقرنسهایی داشته است.
مسجد قدیمی رویخت، پناهگاه امنی در هنگام وقوع زلزله
مسجد قدیمی رویخت بیرجند تلفیق هنر و معماری ایرانی و اسلامی با تلاش خالصانه، مسجدی زیبا و مستحکم بر اساس آموزه‌های دینی را ایجاد کرده است.
این مسجد در تمام روستاهای اطراف از همه مهمتر و بزرگتر می‌باشد. شیوه‌ی معماری این مسجد می‌تواند مورد توجه دانشجویان مهندسی و مورخان و باستان‌شناسان و سایر علاقه‌مندان قرار گیرد. این مسجد علاوه‌بر انجام مراسم مذهبی، پناهگاه امنی در هنگام وقوع زلزله است.
مسجد به شکل مستطیل به ابعاد ۴۰ متر در ۸۰ متر ساخته شده و دارای ۶ گنبد بزرگ و ۴ گنبد کوچک می‌باشد که در چهار طرف پشت‌بام قرار دارد.
وجود کتیبه‌هایی به خط کوفی در مسجد جامع هندوالان
مسجد جامع هندوالان نیز قدیمیترین بنای مذهبی خراسان‌جنوبی است که در روستای هندوالان از توابع بخش درمیان قرار دارد. وجود کتیبه‌هایی به خط کوفی مربوط به قرن پنجم یا ششم هجری قمری احتمال ساخت مسجد را در آن زمان تقویت می‌کند . این مسجد در سال ۱۲۳۷ هجری قمری مرمت شده است.
سنگ بنای مسجد جامع خوسف در دوره تیموری به زمین گذاشته شد.
مسجد جامع خوسف نیز به‌عنوان یکی از بارزترین آثار تاریخی موجود در بافت تاریخی این شهر، در حاشیه‌ی خیابان اصلی شهر و در جبهه‌ی جنوبی آن قرار دارد. در سمت غرب این مسجد ، حسینیه‌ی صاحب الزمانی(عج) و در سمت جنوب آن بنای تاریخی مرقوفه میرزاجعفر قرار گرفته است. این بنا در دوره تیموری ساخته شد و در دوره‌های بعد از جمله قاجار مورد مرمت قرار گرفته و الحاقاتی به آن اضافه شده است.
مسجد جامع گل نیز از دیگر مساجد تاریخی خراسان‌جنوبی محسوب می‌شود. این مسجد در بافت تاریخی و سنتی روستای(گل) از توابع بخش خوسف قرار دارد و از لحاظ سبک معماری جز نمونه‌های قابل توجه در منطقه بشمار می‌آید.
مسجد جامع درخش در روستای درخش از توابع بخش درمیان قرار دارد. مسجد جامع درخش در سال ۹۲۱ هجری قمری بنا شد.
مسجد جامع سرایان با دو شبستان زمستانی و تابستانی
مسجد جامع سرایان نیز تجلی‌گاه اعتقادات معنوی مردم آنجاست و شامل دو بخش شبستان زمستانی و شبستان تابستانی است.
شبستان زمستانی سر پوشیده و دارای رواق‌هایی است که ستون‌های مستحکمی آن را بر پا داشته‌اند این قسمت بر اثر زلزله و به مرور زمان تخریب شده که در این اواخر به همت اهالی سرایان مرمت و بازسازی شده است.
شبستان تابستانی این مسجد دارای ایوانی بلند است که گچبری‌های زیبایی دارد و دارای محراب گچ‌بری شده زیبایی است که سوره مبارکه حمد را پیرامون خود به طرز زیبایی دارد. علاوه بر صحن و ایوان دو رواق کناری را نیز در دو طرف ایوان به سبک مساجد صفوی دارد.
مسجد جامع افین، تلفیقی از نقش‌های روحانی
مسجد جامع افین را می‌توان از نظر سبک معماری و نقش‌ها با مسجد جامع قائن مقایسه کرد. اما ظرافتی که در جای جای این مسجد قرار دارد، در مسجد جامع قائن به چشم نمی‌آید. متأسفانه به‌علت نبودن کتیبه و تاریخ موثق در مورد زمان ساخت مسجد، بین متخصصان اختلاف وجود دارد و تاریخ آن را بین قرون پنجم و نهم هجری تخمین می‌زنند.
مسجد جامع خضری، میراثی ۲۰۴ ساله در خراسان‌جنوبی
مسجد جامع خضری، میراثی ۲۰۴ ساله در خراسان‌جنوبی است که به استناد کتیبه سر در آن در سال ۱۲۳۰ هجری قمری توسط فردی به نام میر سمیع بنا شد، بنای اولیه آن با خشت و گل بوده و در سال ۱۳۴۱ توسط کربلایی حسن بهشتی تجدید بنا شد اما در زلزله ۹ شهریور ۱۳۴۷ تخریب و مجدداً در سال ۱۳۵۱ بازسازی شد.
با توجه به مصالح موجود و شواهد تاریخی احتمالاً بنای مسجد خضری مربوط به دوره‌ی صفویه است. این مکان شامل دو قسمت است یکی مسجد و دیگری حسینیه که کاملاً چسبیده هستند و در ظاهر یک واحد محسوب می‌شود.این بنا دارای دو شبستان چسبیده به هم بوده که یکی از شبستان‌ها در سمت شمالی قرار داشته و ستوندار بوده و پوشش آن طاق وچشمه است که چشمه‌ها با گنبد‌های عرقچین پوشیده شده، بر روی سر ستون‌های بسیار ساده ستون‌های مسجد سوار شده است.
شبستان جنوبی دارای سه دالان طویل بوده و هر دالان توسط دیواری از دیگر دالان‌ها جدا شده و توسط روزنه‌هایی که در دیوارها ایجاد شده دالان‌ها با یکدیگر مرتبط هستند. محراب اصلی بنا که بسیار ساده است، در این بخش از شبستان قرار دارد.
با توجه به اینکه شهر قدیمی خضری در اطراف مسجد جامع قرار داشته و محدوده حریم مسجد از جهت باستان‌شناسی اهمیت خاصی دارد. این مسجد به شماره ۶۶۵۳ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است.
انتهای پیام
