تأثیر نگاه مدیریت مناسک بر روح عبادت

سرهنگ علی‌محمد رجبی، رئیس مرکز تشخیص و پیشگیری از جرایم سایبری پلیس فتا که به زیارت خانه خدا مشرف شده است، در یادداشتی که در اختیار ایکنا قرار داده به موضوع مدیریت مناسک حج و اربعین پرداخته است. مشروح این یادداشت را در ادامه می‌خوانید؛

حج و اربعین بزرگترین مناسک مذهبی در اسلام هستند که بررسی شیوه و سبک مدیریت آن‌ها می‌تواند تا حدود زیادی به شناخت تفاوت نگاه دو مذهب اسلامی در مدیریت مناسک کمک کند.

در همین ابتدا عرض کنم که مطالبی که خواهم گفت به هیچ وجه برای مقایسه مناسک حج با زیارت اربعین نیست، بلکه روی صحبت من متمرکز بر شیوه و نگاه حاکم بر مدیریت این دو شاخصه بزرگ عبادت جمعی در جهان اسلام است که اثرات آن در شیوه‌های اجرایی، معماری، شهرسازی و ... متجلی شده است.

از اربعین شروع می‌کنم که احتمالاً عزیزان بیشتری تجربه کرده‌اند. اساس ساختار و روح حاکم بر مدیریت زیارت اربعین مشارکت مردمی و خدمت صادقانه و عاشقانه ذیل توجه به امام حسین(ع) و حضرت قمر منیر بنی‌هاشم ابالفضل العباس(ع) است. اسکان، تغذیه، حمل و نقل، زیارت، خدمت، درمان و هر چیزی ذیل شعاع وجودی دردانه آفرینش اباعبدالله الحسین(ع) توسط خود مردم انجام می‌شود.

دولت‌های مرکزی به طور خاص در عراق و ایران به عنوان دو کشور میزبان و موطن بخش اصلی زائران، بیشتر بر روی آماده‌سازی زیرساخت‌های حمل و نقل، انرژی، تردد مرزی و به ویژه امنیت متمرکز هستند و در سایر امور، کمتر ردپایی از آن‌ها دیده می‌شود(تجربه شخصی من این است که هرجا غیر از مواردی که ذکر شد، وقتی دولت‌ها ورود کرده‌اند، کار گره خورده و بدتر شده است).

روح مردمی حاکم بر اربعین ذیل مفهوم «حب‌الحسین یجمعنا»، مسیر سیر و سلوک عارفانه و عاشقانه‌ای را از محضر امیرالمومنین علی(ع) تا آغوش حضرت عشق شکل داده است. در این مسیر دلدادگی، بدون هیچ امری از جانب خدا و هیچ فتوای شرعی، به حکم عشق از علی عالی، منزل به منزل وقوف می‌کنی تا در کربلا، میقاتگاه عاشقی به دور شمع وجود امام بگردی و سیراب شوی.

موکب به موکب در رودخانه‌ای خروشان از دلدادگی به حسین پیش می‌روی و سرما، گرما، نبودن جای خواب، غذای رژیمی، غیر رژیمی، سرویس حمل و نقل، اتاق بزرگ، اتاق کوچک، سرویس بهداشتی(حج رفته‌ها بیشتر درک می‌کنند) هیچکدام تو را از مقصود باز نمی‌دارند.

ده‌ها میلیون زائر عاشقی می‌کنند، به هم عشق می‌ورزند و فارغ از رنگ و نژاد و ملیت و مذهب و تفاوت فتوا به حکم دل و محبت به اصل و معدن کرم، می‌آیند و می‌روند. قطعاً اربعین معجزه آشکار اهل بیت و الگوی قابل افتخار مدیریت شیعه است. اما مدیریت مناسک حج کاملاً برعکس آن چیزی است که در اربعین تجربه می‌کنید. همه چیز کاملاً دولتی است، ثبت‌نام، نوبت‌دهی، اعزام، اسکان، تغذیه، بهداشت و درمان، حمل و نقل و حتی متاسفانه عبادت کردن.

این کشور میزبان است که برای سفر عبادی و مناسک واجب شما تعیین تکلیف می‌کند که کجا بخوابید، چگونه از حمل و نقل استفاده کنید، کی، کجا و چگونه اعمال انجام دهید، به صلاح خودش اماکن زیارتی را تغییر می‌دهد و در یک کلام در ایام حج عملاً حاجی در سیطره مدیریتی و حکومتی کشور میزبان و کشور خودش است. از نگاه من، این مدل به آفتی برای حج تبدیل شده است، در ایام حج بیشتر گردشگر محسوب می‌شوی تا زائر، سالک، عاشق یا دلداده.

زمان‌بندی روزانه تو اعم از وقت صبحانه، ناهار و شام را هتل تعیین می‌کند تا هوای دلت برای نگاه عاشقانه به کعبه، تنفس در مسجدالنبی، گریه کردن برای مظلومیت ائمه بقیع. طبق برنامه بودن، زمان‌بندی، حرکت، برگشت، تفاوت فتوا و... همیشه با توست، باید مرد راه باشی، عارف باشی تا حواشی، تو را از مقصود باز ندارد.

مدیریت حکومتی مناسک حج که به شدت آلوده به مدل‌های مدیریتی لیبرال سرمایه‌داری است، در مدیریت فقط سه میلیون زائر باز می‌ماند. با وجود دریافت هزینه‌های سرسام‌آور از حجاج، با وجود فعال بودن بعثه کشور‌های مختلف، با وجود هزینه سرسام‌آور زیرساختی و شهری به ویژه در ساخت و ساز هتل، ولی بازهم به چشم حاجیان عمدتاً کشور‌های فقیر اسلامی را می‌بینی که از کرامت حداقلی برخوردار نمی‌شوند.

دیدن شرطه‌های فراوان و رفتار بعضاً بی‌ادبانه(امسال رفتار‌های بد، حداقل با زائران ایرانی بسیار کم شده است) تو را دلتنگ «هلا بِزُوار» بزرگ و کوچک موکب‌داران عراقی و غیرعراقی می‌کند.

با وجود اینکه خداوند متعال مناسک حج به ویژه حج تمتع را به وضوح سیری عاشقانه طراحی کرده تا حاجی مسیر سلوک از خلق به حق و حق به خلق را طی کند و حج ابراهیمی و محمدی(ص) کاملاً در سیر حرکت طراحی شده است، ولی متأسفانه شیوه مدیریت مناسک توسط میزبان، مانع بزرگی بر سر این اصل است.

هتل‌های سر به فلک کشیده اطراف مسجد‌الحرام، ساختار‌های متمرکز مدیریتی خشک حکومتی، طراحی شهری و جاده‌ای ماشین‌محور به جای انسان‌محور، روح سیر و سلوک و حرکت عاشقانه در موسم حج را تحت‌الشعاع قرار داده است.

برداشت من از ادعیه و آداب اعمال و مطالعه سیره اهل بیت(ع) این است که حاجی باید در حرکت باشد، باید در تکاپو باشد، حاجی باید قدم به قدم از دنیا کنده شود و ظرف وجودی خود را بزرگ و بزرگتر کند تا بتواند در عید قربان همه تعلقات دنیوی را ذبح کند، به جنگ شیطان بروند و در طواف و مسعی هفت شهر عشق را طی کند و وقتی لبریز از عشق به خدا شد، بار دیگر به شهر و کاشانه خود بازگردد و آن را با دیگران به اشتراک بگذارد. اما رسیدن به این طراحی عاشقانه با شرایط فعلی بسیار بسیار سخت است.

البته اگر شما حج را توریستی بخواهی، الحق و انصاف همه چیز خوب است، هتل رستوران و غذای آماده، اتوبوس‌های کولردار، هواپیما، مال‌های جذاب و آن چه توریسم نیاز دارد. ولی دلدادگی و عاشقی و سیر و سلوک، حال و هوای اربعینی می‌خواهد.

در ایام حج جایی، موکبی برپا نیست، طفل خردسالی با چشم اشکبار «هلا بِزُوّار» به تو نمی‌گوید، پیرزن فقیر دلداده‌ای نمی‌بینی که تمام دست رنج یکساله‌اش را برای زائر حسین تبدیل به طعام کرده باشد و با اشک و ناله از تو بخواهد که مهمانش باشی و او توفیق خدمت به زوار حسین پیدا کند.

مرد کامل سن و شیخ عشیره‌ای را نمی‌بینی که از شدت خستگی و کم‌خوابی بی‌حال روی صندلی در گوشه‌ای بی‌هوش شده باشد، جوانان نسل z را با مو‌هایی به سبک غربی نمی‌بینی که پاچه‌های شلوار را بالا زده باشند و سینی در دست باشند و یا در خیابان از تو بخواهند تا با افتخار کف پایت را بمالند و غبار از چهره زائر حسین و ابافضائل بزدایند و شرف خود را خدمت به زائر بدانند.

در موسم حج اگر کارگران مهاجر بنگلادشی و پاکستانی نباشند، از کشور میزبان کسی حاضر نیست، در گرمای حدود ۵۰ درجه آبی به دستت بدهد، طعامی دیده نمی‌شود، جایی برای نشست و استراحت نیست، جایی برای مناجات جمعی نیست، حق نداری صدای صلوات بر محمد و آل محمد را بلند کنی و تا جایی که توانسته‌اند در مدیریت شهری، معماری و مدیریت اماکن مقدسه، فردیت را به جای جماعت نشانده‌اند و این را می‌توان همان تأثیر نگاه مدیریت غربی مناسک بر روح عبادت دانست.

تفاوت دو نگاه مدیریت مناسک اینگونه است که یکی تبلور روح جماعت و عاشقی دسته‌جمعی شده و دیگری مصداقل بارز «اِنَّ الَّذینَ کَفَروا وَ یَصُدّونَ عَن سَبیلِ اللهِ وَ المَسجِدِ الحَرام» (هود-۱۸).

شاید این تفاوت را هم بتوانیم به پاداش‌های خاص خداوند به حسین بن علی بن ابیطالب(ع) اضافه کنیم که تجلی واقعی روح حج را هم در زیارت حسین(ع) قرارداده است، چرا که به پاس گذشتن حسین(ع) از همه هستی خود، خداوند هم همه هستی را به پای ذبح عظیم ریخته است.