قصه غربت و غصه آزار

در روزگاری که سفر، کاری پر زحمت و طاقت فرسا بوده و برای هر کسی این فرصت حاصل نمی‌شده است، «سفرنامه‌»ها، یادگاری بوده‌اند برای کسی که خطرات سفر را به جان خریده است تا در آینده با مرور آن، سفر خود را از یاد نبرد.

از شرایط جغرافیایی یک منطقه، تا رفتارهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ... شیوه‌‌ تعامل حکومت‌ها با مردمانشان، معماری شهرسازی، اوضاع اقتصادی و ... همه و همه در میان سطور سفرنامه‌ها نقش بسته‌اند.

عجب نیست که در دوره معاصر و در تحقیقات آکادمیک، توجه به سفرنامه‌های مفصل و دقیقی همچون «رحله ابن جبیر» و «رحله ابن بطوطه» به عنوان یکی از مهمترین منابع مردم‌شناسان و جامعه‌شناسان تاریخی به حساب می‌آید.

یکی از مهمترین ژانرهای سفرنامه در تاریخ تمدن اسلامی، سفرنامه‌های حج بوده است. بررسی تمام این سفرنامه‌ها و متصل کردن نقاط مفترق آنها به یکدیگر، می‌تواند تصویر قابل قبول از اوضاع مختلف سرزمین حجاز و مشاهد مشرفه آن برای ما پدید آورد.

در دوره قاجار، سفرنامه‌‌نگاری به گونه‌ای محبوب و مورد اقبال برای اقشار مختلف جامعه ایرانی تبدیل شده است. آنچه به سفرنامه‌های قاجاری اهمیتی بیشتر می‌بخشد، شروع دعوت محمد بن‌عبدالوهاب در دوره قاجار و وقوع حملات متعدد به مشاهده مشرفه حجاز و عراق و تخریب نخستین بقاع بقیع (در حملات سال 1217ق) در این دوره است.

پیمان اسحاقی، دانشجوی دکتری انسان‌شناسی و جامعه‌شناسی دین در دانشگاه شیگاکو، با استفاده از سفرنامه‌های حج در دوره‌ی قاجار، و دسته بندی و تحلیل داده‌های موجود در این سفرنامه‌ها، تلاش کرده است تصویری از بقعه مقدسه بقیع و آداب و رفتار زائران آن مشهد شریف در دوره قاجار ارائه دهد.

بر این اساس کتاب «قصه غربت و غصه آزار»، پژوهشی تاریخ مردم شناختی است با قلمی روان و متنی ساده، که هم برای مخاطب عام و هم برای اهل پژوهش بسیار قابل استفاده است.

در فصل اول این کتاب، گزارش‌های مختلفی از زبان حجاج ایرانی دوره قاجار پیرامون کلیت مقابر بقیع و اوضاع و احوال آن انتخاب و بررسی شده است.

در فصل دوم، نویسنده تلاش کرده است براساس گزارش‌ها، بقعه‌ چهار امام مدفون در بقیع را توصیف کند، و به همراه آن اشعاری از زائرانی با ذوق و ناشناس نقل شده است.

در فصل سوم گزارش‌هایی جمع‌آوری شده است که اشاره به غربت و بی‌توجهی مردمان و زائران، به قبور مطهر ائمه بقیع دارد.

در فصل چهارم، نویسنده تلاش کرده است از میان گزارش‌های سفرنامه‌ها، راهی به سوی کشف آداب و رسوم زائران حرم مطهر ائمه‌ بقیع باز کند و فرهنگ عامیانه زائران قاجاری را کشف و بررسی کند.

در فصل پنجم، برخورد حاکمان و ماموریت عامل بر بقیع مورد توجه قرار گرفته است. حاکمانی که کم یا بیش بر شیعیان و مسلمانان زائر بقیع سخت‌گیری می‌کرده‌اند و این فراز و نشیب در سخت‌گیری و آزار زائران شیعی، از میان گزارش‌ها قابل لمس است.

موضوع «بیت الاحزان» که همواره به زندگی حضرت زهرا(س) و شخصیت آن بزرگوار گره خورده است.

در فصل ششم و با ذکر موقعیت مکانی و حال و هوای احساسی و عاطفی آن تشریح شده است.

در فصل هفتم، دیگر مراقد شناخته‌ شده بقیع، چون بقعه‌ دختران پیامبر اکرم(ص) و بقعه‌ همسران ایشان و دیگران بزرگان صدر اسلام مورد بررسی قرار گرفته است.

و بالاخره، در فصل آخر کتاب، آداب زیارت بقیع و تحلیل‌‌هایی از زبان پژوهشگران غربی در خصوص زیارت آستان مقدس بقیع در دوره قاجار نقل شده و کتاب به انجام می‌رسد.

«قصه غربت و غصه آزار» اما علی‌رغم جاگیاه دوگانه‌اش، شایسته‌ تجدیدنظر در ساختار و نیز یکپارچگی و توازن در موضوعات و زیر موضوعات است و اگر نویسنده محترم این مهم را به انجام رسانند، مسلما بهره‌های بیشتر و بهتری نصیب خواننده‌ مشتاق (از هر دست که باشد) می‌شود.

برگرفته از مجله بهاریه (ویژه‌نامه میراث اسلامی)