خطبه غدیر متن درسی مدارس و دانشگاه‌ها شود + فیلم

عید غدیر از بزرگترین اعیاد اسلامی است که پیامبر(ص) اکرم در این روز در آخرین سال عمر شریفشان، که به حجةالبلاغ مشهور است، به ایراد خطبه‌ای بسیار ارزشمند، فاخر و الهی پرداختند. خبرنگار ایکنا برای تبیین مفاد این خطبه و اهمیت آن با آیت‌الله محمدجواد فاضل لنکرانی، استاد درس خارج حوزه و عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، گفت‌وگو کرده است که در ادامه می‌خوانید.

ایکنا _ ابتدا درباره اهمیت و جایگاه خطبه غدیر توضیح دهید.

غدیر مهمترین حادثه تاریخ بشریت و اسلام است و خطبه پیامبر(ص) در این زمینه از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. این خطبه از نظر تفصیل در کلام و شرایط مکانی و از نظر جمعیت حاضر بی‌نظیر و از حیث سند در نزد فریقین مورد اتفاق است و شیعه و سنی آن را در کتب معتبر خودشان نقل کرده‌اند. در کتب شیعه هم از امام باقر(ع) و هم از زید بن ارقم و حذیفة بن یمان نقل شده است و مرحوم علامه امینی درباره اسناد این خطبه در کتاب شریف الغدیر بحث کرده‌اند. از نظر سند در نزد اهل فن روشن است که سند این خطبه بلااشکال است و حدیث و خطبه غدیر به خصوص قسمت «من کنت مولاه فعلی مولاه» از کلمات متواتر رسول الله(ص) است و اگر کسی بخواهد برای حدیث متواتر مثال بزند، هیچ مثالی بهتر از این روایت نداریم.

ایکنا_ محورهای اصلی خطبه غدیر چیست؟

رسول گرامی اسلام(ص) در ابتدای این خطبه به حمد و ثنای الهی می‌پردازد و می‌فرماید: «الحمدلله الذی علی فی توحده و دنی فی تفرده و جل فی سلطانه و عظم فی ارکانه...»؛ اولین نکته این است که رکن اصلی این خطبه، مسئله توحید و معرفت خدا و صفات الهی است و آنچه در ادامه خطبه می‌آید مانند فضائل امام علی(ع) و توصیف قرآن کریم در همین مسیر است و فصاحت و بلاغت اقتضا می‌کند که وقتی قرار است دستور مهم خدا به همه بشر تا قیامت ابلاغ شود، ابتدا باید با حمد او آغاز و نیز خدا به بندگانش معرفی شود.

پیام ابتدای خطبه این است که توحید و نبوت و ولایت و امامت به یکدیگر پیوند خورده است. امام خمینی(ره) در بحث اسرار نماز فرموده‌اند که شهادت به توحید بدون شهادت به نبوت و شهادت به نبوت بدون شهادت به امامت امیرالمؤمنین(ع) معنا ندارد و اینها سه حقیقت به هم پیوسته و در طول یکدیگر هستند؛ یعنی کسی خدا را قبول دارد که پیامبر(ص) را قبول دارد و کسی پیامبر(ص) را قبول دارد که امیرالمؤمنین(ع) را قبول دارد. لذا در قسمتی از این خطبه شریفه فرمودند که مردم باید به این دستوری که من از جانب خدا می‌گویم اعتقاد داشته باشند و اگر آن را نپذیرند، در کل رسالت و نبوت شک و آن را انکار کرده‌اند.

در دنباله این خطبه پیامبر(ص) فرمودند که «مردم من در آنچه تاکنون از طرف خدا مامور بودم کوتاهی نکردم و وظیفه خودم را انجام دادم و دستوری نبوده است که من کاملاً به شما نرسانده‌ام. فقط یک دستور باقی مانده است که باید در غدیر اعلام کنم و آن نصب امیرالمؤمنین(ع) از جانب خداوند برای جانشینی پیامبر(ص) است»؛ یعنی پیامبر(ص) امیرالمؤمنین را جانشین خودش قرار نداد. البته اگر فرموده بود باز هم معتبر بود، ولی عظمت کار بیشتر است. لذا خدا این نصب را انجام داده و همانطور که در خطبه ذکر شده است، 11 امام بعد از علی بن ابیطالب(ع) منصوب خدا هستند و نام آنان در خطبه ذکر شده است.

ایکنا _ پیام اصلی خطبه غدیر چیست و آیا این پیام مخصوص مسلمانان است؟

این خطبه نه فقط برای مردمی بوده است که در سرزمین مکه و مدینه بودند و یا کسانی که به حج رفتند، بلکه برای همه مسلمین و بشریت است؛ در این خطبه بیش از 40 بار فرمودند: «معاشر الناس»؛ یعنی همه گروه‌های مردم را مورد مخاطبه قرار دادند؛ اعم از تابعین و انصار و سفید و سیاه و اعجمی و عربی و حر و مملوک و حتی تعبیر عجیب صغیر و کبیر را هم به کار بردند؛ صغیر مادامی که بالغ نشده است به لحاظ فقهی به چیزی مکلف نیست، ولی این خطبه آن‌قدر مهم است که پیامبر(ص) صغیر و کبیر را مخاطب قرار داده و فرموده است که خطبه را به فرزندانتان یاد دهید.

به خاطره‌ای اشاره می‌کنم؛ در دهه فجر گروهی از پاکستان به قم آمدند و با من دیداری داشتند و در انتهای دیدار گفتند شما کسی مانند امام خمینی(ره) را داشتید ولی ما چه کنیم؟ بنده گفتم که این سؤال را ما از شما داریم. آیا رسول خدا که همه احکام مورد نیاز بشر را با جزئیات بیان فرمودند در مورد حکومت سکوت کردند؟ آیا تکلیف حکومت را مشخص نکردند؟ ما شیعیان معتقدیم که پیامبر(ص) تکلیف حکومت را تا ابد برای بشریت تعیین کردند.

ایکنا _ چه نسبتی میان خطبه غدیر و آیاتی که درباره اکمال دین و اطاعت از اولی‌الامر است وجود دارد؟

یکی از روایاتی که می‌توانیم با آن آیه اکمال و تبلیغ را تفسیر کنیم، خطبه پیامبر در روز غدیر است؛ پیامبر در این خطبه به آیه تبلیغ «يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ» اشاره فرمودند که جبرئیل سه مرتبه این آیه را آورد ولی آنقدر شرایط حاد و دشوار بود که پیامبر(ص) از جبرئیل خواست که ایشان را از ابلاغ این پیام معاف کند، زیرا خوف و ترس از منافقان را داشت و وقتی خداوند تضمین داد که من تو را از شر مردم و منافقین  محافظت می‌کنم(وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ) و در اینجا پیامبر(ص) این مسئله را ابلاغ کردند. البته پیامبر(ص) صرفاً آیه را تلاوت نکردند و نفرمودند ای مردم، علی بن ابیطالب(ع) جانشین من است و با او بیعت کنید. رسول اکرم(ص) فرمود که در افهام این مطلب نهایت تلاشم را می‌کنم. لذا در این خطبه فضایل امیرالمؤمنین(ع) را بسیار بیان کردند.

ایکنا _ به شرایط دشوار در ابلاغ پیام غدیر اشاره کردید که حتی پیامبر(ص) در ابتدا این کار برایشان سخت بود. دلایل آن چیست؟

5 دلیل خود رسول خدا آورده که چرا از خدا خواسته است تا ایشان را از ابلاغ این پیام معاف بدارد. ایشان فرمودند که قلة المؤمنین، کثرة المنافقین(این عجیب است که در دوره خود پیامبر و در بین صحابی ایشان، افراد منافق زیادی وجود داشتند و تعداد آنها کم نبود). دلیل دیگر اینکه افراد اهل گناه و مفسده در بین آنان زیاد بود و دلیل دیگر پیامبر(ص) این بود که افرادی وجود دارند که اسلام را مسخره می‌کنند و همین‌طور شد و عده‌ای گفتند پیامبر(ص) دامادش را به عنوان وصی و جانشین خودش قرار داده است. بنابراین این چند دلیل علت نگرانی پیامبر(ص) از ابلاغ پیام وحی بود.

پیامبر(ص) در ادامه به آیه شریفه 11 سوره فتح «سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَأَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ مَا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ لَكُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئًا إِنْ أَرَادَ بِكُمْ ضَرًّا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ نَفْعًا بَلْ كَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا» اشاره کردند؛ یعنی اینها اسلام زبانی دارند و در قلبشان اسلام را قبول ندارند. افرادی من را «اذن» خطاب کردند: «وَمِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَيَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَرَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ»(توبه، 11). عجیب این است که در این خطبه پیامبر(ص) فرمود که اگر بخواهم نام تک‌تک منافقین را ذکر کنم می‌توانم، ولی از این کار امتناع کردم. همچنین در این خطبه پیامبر(ص) فرمود که خداوند علم اولین و آخرین را به من داد و من هم همه آن را به علی بین ابیطالب(ع) دادم.

ایکنا _ یکی از محورهای اصلی خطبه بیان فضیلت حضرت علی(ع) است. در این باره توضیح دهید.

بله، یکی از محورهای مهم در خطبه این است که پیامبر(ص) فضایل علی را به فراوانی بیان کرد تا نشان دهد مسئله جانشینی، امری شخصی محسوب نمی‌شود و دامادی و پسرعمو بودن مطرح نیست و علی بن ابیطالب(ع) کسی است که حق را تشخیص داد و خودش به حق عمل می‌کند و باطل را از بین می‌برد. کسی که قرار است رهبر حق باشد، باید در هر امری حق و باطل را تشخیص دهد و علی(ع) این‌طور بود و از سرزنش کسی دچار ملامت نمی‌شد و عقب‌نشینی نمی‌کرد.

«انه اول من آمن بالله و رسولک.» امیرالمؤمنین(ع) اول کسی است که به خدا و رسول خدا ایمان آورد؛ «هو الذی فدا رسول الله بنفسه»، جان خودش را سپر قرار داد تا پیامبر(ص) در لیلة‌المبیت حفظ شود؛ «هو الذی کان مع رسول الله»؛ در تمامی حالات با پیامبر(ص) بوده است؛ «انه امام من الله، انه جنب الله...»؛ فرمود اینکه خدا علی(ع) را جانشین قرار داد، زیرا هیچ آیه‌ای در قرآن کریم وجود ندارد مگر اینکه در رأس آن علی بن ابیطالب(ع) باشد. بنابراین یکی از نکاتی که از این خطبه برداشت می‌شود، اعتقاد به افضلیت امیرالمؤمنین(ع) است.

همچنین، وقتی پیامبر(ص) اوصاف امیرالمؤمنین(ع) را ذکر می‌کنند به این تعبیر اشاره می‌کنند که خیلی عجیب است: «و لن یتوب الله علی احد انکر ولایته فلن یغفرالله له»؛ این مطلب را کمتر مخاطبان شنیده‌اند؛ پیامبر(ص) فرمودند کسی که ولایت امیرالمؤمنین(ع) را انکار کند، خداوند توبه او را قبول نمی‌کند و او را نمی‌آمرزد و این سخن عجیبی است.

این فرمایش رسول الله(ص) ریشه در این آیه شریفه دارد که خدا فرمود: «وَإِنِّي لَغَفَّارٌ لِمَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا ثُمَّ اهْتَدَى»(طه، 82)؛ خدا فرموده است من غفارم برای کسی که توبه کند و عمل صالح انجام دهد و براساس تفسیر امام باقر(ع) «ثم اهتدی الینا»؛ یعنی اگر کسی ولایت امیرالمؤمنین(ع) را انکار کند، خدا او را نمی‌آمرزد. پیامبر(ص) همچنین بعد از اینکه فرمود: انبیاء و مرسلین گذشته به آمدن من بشارت دادند و اگر کسی مرا انکار کند، کافر است، فرمودند: «و من شک فی شیء فی قولی هذا فقد شک فی کله»؛ اگر کسی در این سخن که من امروز می‌گویم که خدا علی(ع) را جانشین من و حاکم قرار داده است، در همه چیزی که من تا امروز گفته‌ام شک کرده است؛ «فقد شک فی کل»؛ این تعبیر خیلی مهم و عجیب است. همچنین، فرمودند: جبرئیل خبر داد که خدا فرموده که اگر کسی با علی دشمنی کند و ولایت او را نپذیرد مشمول لعنت و غضب من قرار خواهد گرفت.

ایکنا _ پیامبر(ص) همواره بر پیوند قرآن و عترت تأکید می‌کردند. آیا خطبه به این موضوع اشاره می‌کند؟

بله، از محورهایی که در این خطبه وجود دارد پیوند قرآن و ولایت است؛ پیامبر(ص) فرمودند چرا خدا علی(ع) را جانشین قرار داده است؟ مگر خداوند امر به تدبر در قرآن و فهم محکمات و متشابهات آن نکرده است؟ تنها کسی که بعد از من می‌تواند محکمات و متشابهات را از هم جدا کند علی بن ابیطالب(ع) و جانشینان او هستند؛ یعنی کسی که می‌خواهد امام و زعامت مسلمین را عهده‌دار شود و حاکم اسلامی باشد باید قرآن را بفهمد و محکمات آن را بداند و فقط علی بن ابیطالب(ع) این خصوصیت را دارد. لذا فرمودند که علی(ع) و اولاد او ثقل اصغر در کنار ثقل اکبر یعنی قرآن هستند.

عجیب این است که پیامبر(ص) مکررا در اثنای این خطبه فرمودند: «الا و قد بلغت الا و قد اسمعت، الا و قد اوضحت»؛ خدایا شاهد باش که پیام تو را به گوش مردم رساندم و وظیفه‌ام را انجام دادم و هیچ کسی نمی‌تواند سلطنت و امارت بر مؤمنین را غیر از علی(ع) داشته باشد؛ همچنین فرمودند که بعد از من برای احدی غیر از علی بن ابیطالب(ع) این کار حلال نیست. بنابراین کسانی که بعد از وفات پیامبر(ص) نشستند و افرادی را به عنوان خلیفه انتخاب کردند با این سخن پیامبر(ص) چه می‌کنند؟ فرمودند: «ولا تحل لاحد امرة المؤمنین بعدی.» سپس دست علی(ع) را گرفت و بالا برد و عبارت مشهور را فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه. اللهم وال من والاه و عاد من عاداه...»؛ خدایا تو فرمودی امامت بعد از من مخصوص علی است و تو فرمودی: «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی.»

در این آیه شریفه سه عنوان وجود دارد؛ اول اکمال دین؛ کامل‌شدن دین به این معنا نیست که دین، 100 جزء داشته است و فقط یک جزء آن باقی مانده است، بلکه این جزء حقیقت همه اجزاء است و اگر نباشد بقیه اجزا هم عدم هستند و اثری ندارند. اکمال یعنی به فعلیت رساندن حقیقت دین. «اتممت علیکم نعمتی»؛ همه نعمت‌ها در پرتو ولایت است؛ یعنی هیچ نعمتی نعمت نیست، مگر اینکه منتسب به ولایت علی ابیطالب(ع) باشد. و اسلامی به عنوان دین مرضی خداست. اسلامی است که ولایت در آن  است و اسلام بدون ولایت، حقیقی نیست. مسلمان واقعی کسی است که ولایت دارد؛ البته کسانی که ولایت را نپذیرفتند اسلام ظاهری دارند یعنی طاهر هستند و اموال آنها محترم است، ولی اسلام واقعی در گرو پذیرش ولایت است. در آیه شریفه 85 آل عمران «مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ» فرموده که اگر کسی اسلام بدون ولایت داشته باشد، در آخرت از خاسران است. 

ایکنا_ یکی از ریشه‌های مخالفت‌ با امامت و حکومت امام علی(ع) حسادت بود. آیا در خطبه غدیر به این مورد اشاره شده است؟

پیامبر(ص) در این خطبه فرمودند که مردم حضرت آدم(ع)، یک خطا کرد و خدا او را از بهشت بیرون برد؛ شما به علی(ع) حسد نورزید و اگر حسد بورزید و بگویید جوان و داماد پیامبر(ص) و او را قبول نکنید همه اعمال شما حبط خواهد شد در فقه ادله فراوان داریم که هیچ عملی بدون ولایت قبول نیست و اکثر فقها از صاحب جواهر و دیگران قائل به این هستند که ایمان شرط صحت عبادات است و نه فقط قبولی عبادات. بعد فرمودند: آدم با یک خطا از بهشت رانده شد و او صفوة الله بود، «فکیف بکم و انتم انتم و منک اعداءالله...»؛ شما که کسی نیستید و در بین شما دشمنان خدا وجود دارند. بعد هم ادامه دادند که بغض علی(ع) نشانه شقاوت ذاتی انسان است: «و لا یتولی علی الا تقی...»؛ فقط مؤمن مخلص به علی ایمان می‌آورد.

در این خطبه پیامبر(ص) سوره‌هایی را که مربوط به علی(ع) آورده و می‌فرماید که سوره والعصر و حمد در مورد من و اهل بیتم وارد شده است. در این خطبه اشاره فرمودند که آخرین وصی من حضرت حجت است؛ 17 خصوصیت از خصوصیات حضرت حجت(عج) را در خطبه غدیر فرمودند: «الا ان خاتم الائمه منا القائم المهدی»؛ او کسی است که از دین حمایت کرد و از ظالمین انتقام خواهد گرفت.

ایکنا _ تبلیغ و ترویج پیام غدیر به عنوان یکی از معروفترین نیکی‌ها توصیه شده است. در مورد این فراز خطبه توضیح دهید.

بله. پیامبر(ص)فرمودند که در رأس معروف‌ها، بیان ولایت امیرالمؤمنین(ع) است؛ ایشان فرمودند هر کسی حاضر است به غایبان ابلاغ کند، هر پدری به فرزندش باید این دستور مرا ابلاغ کند، یکی از وظایف والدین براساس این خطبه آن است که خطبه غدیر را برای فرزندانشان بخوانند و ولایت و امامت علی(ع) را به آنها بیاموزند. بعد از اینکه خطبه تمام شد پیامبر(ص) به نحوه بیعت با علی(ع) اشاره کرده و فرمودند که شما فقط در بیعت نباید دست به دست من بدهید و تمام؛ باید با زبان خود اقرار کنید و برای علی بن ابیطالب(ع) بگویید: «انا سامعون»؛ ما شنیدیم؛ مطیعون؛ اطاعت می‌کنیم؛ راضی هستیم و با قلبمان انقیاد و اطاعت داریم؛ یا رسول الله ما با قلب و جان و زبان و دست‌هایمان با تو بیعت می‌کنیم؛ بیعت می‌کنیم که در حیات و ممات بر این عهد باشیم و سر سوزنی آن را تغییر ندهیم. پیامبر(ص) فرمود امروز هر کسی بیعت کند با خدا بیعت کرده است و می‌دانستند برخی دنبال حیله خواهند رفت. لذا فرمودند کسانی که دنبال حیله و مکر می‌روند خدا آنان را نابود کند. پیامبر(ص) فرمودند که از همین الان همه باید به علی(ع) بگویید: یا امیرالمؤمنین.

ایکنا_ سخن پایانی.

تقاضای بنده این است که مسلمین و شیعیان و هیئات مذهبی به این خطبه اهمیت بدهند و در منابر و مجالس این خطبه با صدای خوب از سوی مداحان و وعاظ خوانده شود. از مسئولان نظام جمهوری اسلامی درخواست می‌کنم تا وزارت ارشاد و آموزش و پرورش و وزارت علوم را موظف کند که این خطبه در متن کتب درسی قرار گیرد. این خطبه محصول رسالت پیامبر(ص) و حقیقت اسلام است. همه هنرنمایی پیامبر(ص) و رسالت انبیاء گذشته در غدیر است. غدیر را نه تنها موجب افتراق نمی‌دانیم، بلکه آن را عامل وحدت می‌دانیم، زیرا حدیث غدیر بین فریقین متواتر است و در قرائن زیادی که وجود دارد مسئله دوستی و محبت و اینها مطرح نیست که پیامبر(ص) به مردم بگوید علی را دوست داشته باشید، بلکه چنان تعبیر «السلام علیک یا امیرالمؤمنین» بیان شده که بر مردم واجب بوده و محور اصلی در خطبه، مطرح کردن ولایت و امامت و حکومت امیرالمؤمنین(ع) است.   

گفت‌وگو از علی فرج‌زاده