شتابزدگی، آفت برخی تحقیقات معناشناسی است/ نقش انکارناپذیر روایات در معناشناسی

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین علی فتحی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، امروز 15 مهرماه در نشست علمی «معناشناسی گزینش آیات سبک زندگی» با اشاره به لزوم تدوین مدل بومی و اسلامی در مباحث معناشناسی گفت: معناشناسی واژه، تنها معنایابی واژه نیست، بلکه شناسایی نظام‌مند معنا در یک فرهنگ و زبان یا در کلیت قرآن کریم است.

وی افزود: یک واژه قرآنی مانند «صلاة» را نمی‌توان با العین و مفردات راغب معنا کرد، بلکه باید رگ و قلب و فروع این واژه را در قرآن بیابیم؛ برای رسیدن به این مرحله، نیازمند طی چند مرحله هستیم؛ از جمله یافتن معنای اساسی واژه و تحلیل آن؛ معنای نسبی و کاربردی آن در قرآن، یافتن حوزه معنایی، تحلیل مؤلفه‌های معنایی واژه، شناسایی و تحلیل هم‌نشین‌ها و جانشین‌های معنایی و ... که در نهایت منجر به ایجاد شبکه معنایی می‌شود.

فتحی با بیان اینکه باید به سمت کارهای کاربردی برویم، تصریح کرد: متأسفانه مباحث فرهنگی ما غالباً تئوری است و کاربرد اجتماعی ندارند؛ در علوم اسلامی و انسانی بیشتر نظریه‌پردازی داشته‌ایم، در حالی که در مباحث کاربردی مانده‌ایم؛ یکی از کارهای مهم در عرصه سبک زندگی از منظر قرآن، کاربردی کردن آن است که مردم هم تمایل زیادی به آن دارند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با اشاره به واژه صلاة در قرآن و معنای اساسی آن بیان کرد: ریشه صلاة با احتساب ریشه آن که «صلی» یا «صلو» است، به معنای دعا، گرایش، ستایش، میل یا آتش افروخته است.

فتحی اضافه کرد: بررسی معنای نسبی از دیگر لوازم کار برای شناخت واژه است؛ معنای نسبی معنای ثانوی واژه است که بی‌ارتباط به معنای اساسی نیست؛ ما باید معنای نسبی را در متون کلاسیک و فاخر عربی، اشعار جاهلی، در قرآن و در روایات و ادعیه بیابیم؛ یافتن معنای واژه در سه قرن اولیه بسیار مهم است و در این راستا تفسیر طبری و زمخشری چون اشعار را آورده، مهم و کاربردی هستند. البته بنده معتقدم که روایت نقشی محوری در شناخت معنای واژه دارد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با بیان اینکه مطالعه مقارن در مورد واژه‌‌ها هم مهم است، افزود: مثلاً واژه صلاة در عهد قدیم و سریانی و عبری به کار رفته و شناخت این ریشه هم در فهم معنای آن مهم است.

نقش انکارناپذیر روایات در فهم واژه

وی با اشاره به برخی واژگان عبری، سریانی و غیرعربی قرآن اظهار کرد: ما نباید تعصب داشته باشیم که چرا در قرآن واژه‌ای از زبان‌های دیگر آمده است، زیرا قرآن حساسیتی به این موضوع ندارد؛ همچنین رجوع به روایات و ادعیه هم بسیار مهم است و نگاه ما را به فهم یک واژه تحت تأثیر قرار می‌دهد. مثلاً براساس برخی روایات، اقامه صلاة به معنای تبعیت از ولایت و اقامه دین است.

فتحی حوزه معنایی واژگان را مجموعه اقلام واژگانی برشمرد و گفت: مجموعه اقلام واژگانی از نظر معنایی به هم مرتبط هستند و معنای آن‌ها به هم وابسته است، لذا شناخت و تحلیل مؤلفه‌های یک واژه مهم است. مثلاً وقتی صلاة را تحلیل کنیم، در آن نوعی نیایش، ستایش و عبادت وجود دارد و در آن لهو و تبعیت از شهوات نیست یا واژه حق، منهای کذب و نابودی است.

فتحی با اشاره به روابط مفهومی در تعیین حوزه یک واژه تصریح کرد: رویکردی که در روش تبیین، روابط ساختاری میان واژه‌های مرتبط با هم را مشخص می‌کند، مانند هم معنایی، شمول معنایی، تقابل معنایی و جزءوارگی که در این راستا، رکوع و قنوت و سجده مرتبط با صلاة هستند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با اشاره به بحث تقابل معنایی بیان کرد: تقابل می‌تواند در شناسایی واژگان هم حوزه و هم خویش بسیار کمک کند، اما باید نوع تقابل را روشن کنیم.

فتحی با اشاره به ترسیم شبکه معنایی یک واژه براساس داده‌های قبل بیان کرد: بر این اساس نماز با بسیاری از امور دیگر مرتبط خواهد بود که در طبقه‌بندی قلمروهای معنایی می‌توان بخشی از آن را به باورها، برخی را به ارزش‌ها، کارکردهای فردی، پیامدهای رفتاری و ... مرتبط دانست.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با اشاره به سبک زندگی قرآنی و نقش نماز در آن اظهار کرد: ایمان، ذکر، تقوا، دعا و انابه، اطاعت، تلاوت قرآن، پرداخت زکات، کسب روحیه اخلاص، صبر، خشیت، اطمینان قلبی و ... همه از موضوعات مرتبط با نماز است. از این رو در روایات، اقامه نماز با وحدت و روابط برادرانه مورد تصریح قرار گرفته است.

پیچیدگی روش ایزوتسو

فتحی در پاسخ به ادعای برخی افراد مبنی بر اینکه روش ایزوتسو ماحصل معینی در معناشناسی ندارد، تصریح کرد: این روش واقعاً پیچیدگی دارد، اما با اینکه ماحصل مشخصی ندارد، موافق نیستم. این رویکرد و دیدگاه سبب می‌شود تا کسانی وارد این حوزه با استفاده از این روش شوند و شتابزده عمل کنند و نتایج نادرست و نامطلوبی هم در پی داشته باشد و مطالبی بر قرآن تحمیل شود که مورد تأیید نیست.

فتحی افزود: در مورد مطالعه معناشناسی واژه‌ها در سه قرن، بنده بر آن تأکید دارم، زیرا هرقدر ما شاهد تحول و تطور در واژگان هستیم، مربوط به همین سه قرن است؛ آیت‌الله معرفت معتقد بود که تابعین به عنوان اهل زبان و خبره قابل رجوع هستند و نه معتبر دانستن نظر آنان، بنابراین با این نگاه سراغ آنان می‌رویم.

این قرآن‌پژوه با بیان اینکه نظریه قومی زبانی بدون معیار نیست، اظهار کرد: معناشناسی اعم از واژگانی یا جمله‌ای هر دو در خدمت تفسیر هستند و وظیفه معناشناس این نیست که مراد نهایی را مشخص کند، بلکه او ابزار برای معناشناسی ارائه می‌دهد.

فتحی تصریح کرد: نظریه‌پردازی قرآن بدون معناشناسی نمی‌تواند نظریه جامع بدهد؛ معناشناس یک نظام معنایی را در اختیار مفسر قرار می‌دهد، لذا وقتی از همنشینی صلاة و زکات می‌گوید، مراد این نیست که نماز همان زکات است.

وی به یک آسیب اصلی در این بحث اشاره و اظهار کرد: در کاربرد و تطیبق معناشناسی نباید شتابزده عمل شود، زیرا الان به خصوص در دانشگاه‌ها، خیلی‌ها مقاله و پایان‌نامه می‌نویسند، ولی از روی شتابزدگی است که ممکن است نتایج خوبی نداشته باشد.

فتحی تصریح کرد: معناشناسی روش و متد و علم است و نباید آن را نادیده گرفت؛ محققان حوزوی باید به این عرصه ورود و ماحصل‌ها را تبیین و تعیین کنند. باید معناشناسی را درست یاد بگیریم و شتابزده و سلیقه‌ای عمل نکنیم.