نهی از منکر نیاز به فرهنگ‌سازی و گفتمان‌سازی مفهومی دارد / خاستگاه صدور مجوز به رائفی‌پور

امر به معروف و نهی از منکر، یکی از مهم‌ترین واجبات و تکالیف شرعی است که قرآن کریم آن را سنت خداوند دانسته است. براساس روایتی از پیامبر اکرم(ص) آمران به معروف و ناهیان از منکر جانشینان خداوند در عمل به این وظیفه‌اند و عمل کردن به این دو فریضه شاخص امت اسلامی و رمز برتری آنان بر سایر امت‎ها معرفی شده است، اما این روز‌ها و درست در میانه دعوا بر سر قرارداد ایران و چین و رشد هر روز تلفات شیوع کرونا و افزایش قیمت دلار و بازار ملتهب مسکن، یک خبر عجیب و غریب در این حوزه توجه بسیاری را در فضای مجازی به خود جلب کرد.

خبری که اخیراً علی‌اکبر رائفی‌پور در حساب توئیتری خود و در پیامی تصویری به آن اشاره و مجوزی را منتشر کرده و به دوستانش بشارت داده است که او مجوز امر به معروف گرفته است! رائفی‌پور در پیام توئیتری خود نوشت: «مهدی‌یاوران عزیز پاشنه‌ها را بکشید! «معروف» مخفف مردم علیه رانت و فساد است. مجوزی که به بنده اجازه می‌دهد به‌صورت تخصصی به موضع امر به معروف و نهی از منکر مسئولان بپردازم. حتماً به یاری همه شما بزرگواران نیاز خواهیم داشت».

در تصویر پیوست شده به توئیت رائفی‌پور هم نوشته شده است: «بر اساس این مجوز گروه جهادی معروف به شماره ۱۰۰۰۴۳۲ و سرپرستی علی اکبر رائفی‌پور، مجاز خواهد بود تا در زمینه تخصصی مسئولین با رعایت ضوابط ستاد، به انجام فعالیت‌های جهادی و مطالبه‌گری بپردازد.»، اما اساساً هیچ قید و بندی در تشریح نوع فعالیت‎ها گفته نشده و معلوم نیست رائفی‌پور دقیقاً قرار است چه کار کند؟ اما طبق چیزی که رائفی‌پور منتشر کرده است، ستاد امربه معروف و نهی از منکر به او مجوز «مطالبه‌گری اجتماعی» در زمینه تخصصی «مسئولان» را داده است و امضای روح‌الله میرزایی، معاون اجتماعی ستاد امر به معروف و نهی از منکر در انتهای نامه هست.

اما صدور این مجوز آقای رائفی‌پور، برای برخی از افراد جامعه و ناظران اجتماعی سؤال‌برانگیز بوده و مباحث و انتقاداتی را در فضای مجازی پدید آورده است. بسیاری آن را عجیب ارزیابی و این سؤال را مطرح کردند که اساساً چنین مجوزی چه معنا و پیام مثبتی دارد؟ غیر از آنکه به بخشی از جامعه اینچنین القا شود که از این پس احتمالاً نقد به مسئولان و اجرای دستورات دینی هم مجوز می‌خواهد! چیزی که نه منطق، نه شرع، نه عقل و نه هیچ سیاستی تاکنون به آن حکم نداده و بالاتر اینکه امر به معروف و نهی از منکر در جامعه و به‌خصوص مسئولان را نه تنها «حق» بلکه «وظیفه» و «تکلیف» برای گروه خاصی از شهروندان می‌داند.

با توجه به چالش‌های ایجاد شده در این موضوع و برای روشن شدن ماهیت امر به معروف و نهی از منکر در قرآن و آنچه اسلام به آن تأکید داشته، خبرگزاری ایکنا به سراغ عباس تقویان، عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق(ع)، رفته است؛ متن این گفت‌وگوی چالشی در ادامه از نظر می‌گذرد.

ایکنا _ قرآن کریم عمل به دو اصل حیاتی امر به معروف و نهی از منکر را از ویژگی‌های اهل ایمان می‌داند و در این باره می‌فرماید: «وَالمُؤمِنونَ وَالمُؤمِناتُ بَعضُهُم أَولِياءُ بَعضٍ ۚ يَأمُرونَ بِالمَعروفِ وَيَنهَونَ عَنِ المُنكَرِ ...؛ مردان و زنان باایمان دوستان یکدیگرند، آنان همدیگر را امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند...»؛ برهمین اساس شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر چگونه باید باشد و آیا این دو فریضه واجب کفایی و یا عینی هستند؟

همه ما در قالب باورهای مسلمانی‌مان می‌دانیم که یکی از مهم‌ترین فروع دین مسئله امر به معروف و نهی از منکر است. از منابع اصیل دینی ما مخصوصاً قرآن و روایات صحیح پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) هم این وظیفه برای ما کاملاً روشن، قابل استفاده و برداشت است. فکر نمی‌کنم هیچ مسلمانی بتواند منکر این وظیفه دینی شود؛ چراکه از طرفی بحث توجه به ارزش‌ها و هنجار‌های انسانی، اخلاقی و دینی به عنوان یک وظیفه شرعی، قانونی و انسانی مطرح است، یک وظیفه عقلی و عقلایی نیز هست که اگر هیچ دلیل و منبع دینی در وجوب این مسئولیت و وظیفه نمی‌داشتیم، عقل اجتماعی ما حکم می‌کرد که همه در این وظیفه بزرگ مشارکت کنیم و برای حل مسائل و معضلات جامعه اعم از فردی و‌ اجتماعی اقدام کنیم.

وظیفه شرعی و عقلی

طبیعتاً نصوص فراوانی در این حوزه وجود دارد که بیان همه آن‌ها بسیار زمان‌بر است، اما اندک مطالعه سطحی در آیات قرآن کریم و آیات مربوط به امر به معروف و نهی از منکر، ما را به اهمیت این وظیفه واقف می‌کند. اساساً در نظام ما و حکومت جمهوری اسلامی که به برکت خون شهدا و راهبری امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری و همچنین جان‌فشانی صد‌ها هزار نفر که زحمات بسیاری برای اقامه این حکومت داشته و برای آن مبارزه کرده‌اند، باید به منویات، تأکیدات و اوامر الهی منتهی شود.

طبیعتاً در چنین جامعه‌ای که قرآن کریم از آن به عنوان «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ ...؛ یعنی شما بهترین امتی هستید که وظیفه این امت امر به معروف و نهی از منکر است» یاد می‌کند، این موضوع بسیار عنوان مهمی در پیشانی آیات قرآن کریم است. قرآن امت اسلامی را با این خصیصه یاد می‌کند و نمی‌فرماید که امت اسلامی که نماز اقامه کند؛ البته نماز در جای خودش بالاترین فریضه الهی است، اما در مقام یک مسئولیت جمعی، اجتماعی و دینی امت اسلامی را با وظیفه امر به معروف و نهی از منکر معرفی می‌کند. ده‌ها آیه دیگر و همچنین سیره نبوی و علوی و روایات اهل بیت(ع) نشان‌دهنده عمق این وظیفه و رسالت اجتماعی و دینی است.

ایکنا _ ارائه مجوز به برخی از نهاد‌ها و افراد چه خصوصی و چه شخصی برای ایفای این مسئولیت اجتماعی و دینی چه جایگاهی دارد؟

این مسئله از یک منظر مثبت و از منظر دیگر بعد منفی دارد؛ بُعد مثبت آن، این است که ما در طول تاریخ اسلام با این واقعیت مواجه هستیم که نهاد حسبه و نهاد امر به معروف و نهی از منکر داشته‌ایم. به این معنی که ما در طول تاریخ حکومت‌های اسلامی چه در شروع اسلام و چه سد‌های بعد از آن همیشه یک نهاد به نام حسبه داشتیم. نهاد حسبه به معنی نهاد محاسبات، نظارت و اشراف بر عملکرد عمومی جامعه در جنبه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و... نسبت به وظایف دینی و شرعی است که باید اجرا شود.

طبیعتاً وقتی که سخن از امر به معروف و نهی از منکر می‌کنیم خلاف آن چیزی که در بدو امر به ذهن خطور می‌کند یک سلسله وظایف شرعی شخصی و صرفاً احکامی است. در واقع این چنین نیست؛ امر به معروف و نهی از منکر دایره بسیار گسترده‌ای دارد که همه عرصه‌ها و حوزه‌ها را شامل می‌شود. عمده‌ترین این حوزه‌ها اجرایی و حکومتی است؛ لذا همه امت و آحاد مردم باید چشمان ناظری به عملکرد همه بخش‌های کشور باشند و هر کس در حد توان و ظرفیت علمی، معرفتی و شخصی خودش باید به این وظیفه عمل کند.

مسئولیت عمومی و مطالبه جمعی

نکته سوم این است که با توجه به این سخنان معلوم می‌شود که مسئله امر به معروف و نهی از منکر تنها وظیفه بخشی از جامعه، حزب و یا افراد مشخصی از جامعه نیست، بلکه همه مردم باید در این حوزه مسئولیت داشته باشند؛ به این معنی که انجام این وظیفه از طرف یک نفر، بار وظیفه را از دوش دیگران برنمی‌دارد؛ مخصوصاً در شرایطی که نیاز به یک جنبش عمومی و یک اظهار اعلام مسئولیت عمومی در این حوزه وجود دارد.

امروز یکی از مسائل مهم اقتصادی کشور، اختلافاتی است که به این موضوعات صورت می‌گیرد و همین موضوع باعث شده تا افرادی به بیت‌المال دست‌اندازی و تعرض کنند، اما اگر این موضوع به عنوان یک مطالبه عمومی و به صورت جمعی مطرح شود و صدای همه نسبت به این عمل خلاف، بلند شود، طبیعتاً این ناهنجاری به صورت عیان در مقابل دیدگان همه قرار می‌گیرد و به صورت یک ضدارزش خود را نشان می‌دهد. عکس این قضیه هم وجود دارد که مدیران و افرادی که مسئولیتی بر عهده آن‌ها وجود دارد و کارشان را به درستی انجام می‌دهند و وظیفه‌شناس هستند به آن‌ها تقدیر و تشویق صورت گیرد.

در حقیقت تنبیه و تشویق باید در جای خودش صورت گیرد و در کنار این دو نظارت هم دیده شود؛ اگر این موضوع درباره حوزه‌هایی که نیاز به تنبیه، تشویق و نظارت دارند، دیده شود، طبیعتاً ارزش‌ها در جای خود و ضدارزش‌ها در جای خودش قرار خواهد گرفت، و کسانی هم که در بدنه اجرایی و مدیریتی کشور هستند، خودشان را ملزم به این هنجار‌ها و پرهیز از ناهنجاری‌ها می‌بینند؛ لذا این نتیجه را می‌توان گرفت که در همه حوزه‌های زندگی و عرصه‌های اجتماعی ما نیازمند به یک نظارت گسترده امر به معروفی و نهی از منکری هستیم.

ایکنا ـ آیا این نظارت و مسئولیت ویژه افراد خاص است که باید در قالب دریافت یک مجوز به آن اقدام کنند؟

اینکه مسئولیتی برای فرد و یا گروهی از سوی نهاد‌های دینی در قالب ارائه مجوز تعریف شده است، یک جهت مثبت خوب و یک جهت احیاناً فردی هم ممکن است داشته باشد. جهت منفی قضیه این است که ممکن است این کار در دید مردم، این گونه تداعی شود که امر به معروف و نهی از منکر متوجه فرد یا افراد خاصی در جامعه است، در حالی که این گونه نیست. با توجه به اینکه خوشبختانه امروز یک تشکیلات اجرایی و حکومت دینی در کشور داریم، طبیعتاً باید نهاد‌های متولی هم برای این کار داشته باشیم و این نافی مسئولیت از سایر بخش‌های کشور نمی‌شود.

البته در این زمینه نیاز به یک فرهنگ‌سازی داریم؛ متأسفانه نگاه مردم ما به فریضه امر به معروف و نهی از منکر، یک نگاه تنگ و بسته است. تا این عنوان مطرح می‌شود، همه ذهن‌ها به سمت خاصی از منکرات مانند جلوگیری از تظاهر به بی‌حجابی و امثال این‌ها می‌رود، در حالی که این موضوع تنها بخشی از منکرات است و منکرات بسیار گسترده‌تر از چیزی است که در جامعه ما جا افتاده است. این موضوع نیاز به ایجاد یک گفتمان در جامعه دارد، گفتمان‌سازی که باز تعریفی مفهومی نسبت به منکرات و معروفات داشته باشد تا ذهن‌ها متوجه همه حوزه‌ها در این رابطه شود.

امروز در فضای مجازی این نکته بار‌ها و بار‌ها در پیام‌ها و در مطالبی که منعکس می‌شود، وجود دارد و تا اسمی از امر به معروف و نهی از منکر برده می‌شود، ذهن‌ها متوجه یک سلسله وظایف شخصی محدود می‌شود. در حالی که مهم‌ترین منکرات اجتماعی و مهم‌ترین معروفات هم اجتماعی است. این مسئله نیاز به این دارد که مسائل مربوطه به حدی مطرح شود که متولیان فرهنگی ما نسبت به باز تعریف مفهومی امر به معروف و نهی از منکر تلاش کنند تا در نهایت این نگاه بسته و تنگ به امر به معروف و نهی از منکر از ذهن‌ها خارج شود و ما متوجه منکرات و معروفات اساسی جامعه شویم.

ایکنا ـ خاستگاه صدور چنین مجوز‌هایی چیست؟

به نظر می‌رسد خاستگاه صدور مجوزی که در این خصوص مطرح شده، در واقع یکی از مراتب امر به معروف و نهی از منکر باشد. همان طور که همه می‌دانیم امر به معروف و نهی از منکر مراتبی از جمله قلبی و اعتقادی، لسانی و مرتبه اجرایی و عملی دارد. طبیعتاً این مجوز برای مرتبه قلبی، اعتقادی و همچنین لسانی نیست و در واقع این‌ها بخشی است که نیازمند مطالبه عمومی است، اما در مرحله بعدی که اجرایی و عملی است، هر کسی اجازه ورود به امر به معروف و نهی از منکر ندارد و باید تشکیلات و افرادی وجود داشته باشند، که ضمن فراگیری آموزش‌ها، نحوه برخورد با خاطیان را فراگرفته باشند و اگر خواستند مباشرت کنند و فردی را از عملش باز بدارند و یا به انجام فعل لازمی فردی را ملزم کنند، راهکار اجرای آن را به آن فرد آموزش دهند و مجوز ورود به این حوزه‌ها به فرد داده شود.

در نظام اسلامی برای بعضی از مراتب نهی از منکر وظیفه عمومی داریم تا همان مرتبه اظهار تنفر قلبی و اعتقادی است و همین‌طور تذکر لسانی هم داریم، اما در مرحله بالاتر که مرحله اجرایی و عملیاتی است، طبیعتاً اجازه ورود نداریم و باید تشکیلاتی وجود داشته باشد که این اجازه به آن‌ها داده شده باشد؛ لذا خواستگاه چنین مجوزاتی این است که ما افرادی را برای ورود به جنبه‌های اجرایی و عملیاتی داشته باشیم و ضمن تربیت آن‌ها جامعه را هم امر به معروف و نهی از منکر کنیم.