علوم انسانیِ اسلامی، یک ساختمان معرفتی جدید است

به گزارش ایکنا؛‌ مهر نوشت: کتاب «الگوی علوم انسانی اسلامی چارچوب نظری و مدل عملیاتی» نوشته‌ سید محمدرضا تقوی روز گذشته ۲۴ تیرماه ۱۳۹۹ به صورت مجازی رونمایی شد.

در این نشست علمی علاوه بر نویسنده، حجت‌الاسلام رضا غلامی رئیس مرکز پژوهش‌های علوم انسانی اسلامی صدرا، عطاءالله رفیعی آتانی، دبیر مجمع عالی علوم انسانی اسلامی و حجت‌الاسلام احمدحسین شریفی، استاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) به بیان دیدگاه‌های خود در مورد این کتاب و علوم  انسانی اسلامی پرداختند.

جای بحث‌های ایجابی در حوزه علوم انسانیِ اسلامی خالی است

در ابتدای این جلسه سید محمدرضا تقوی در بیان هدف از نگارش این کتاب گفت: «من از چند سال پیش احساس کردم که جای بحث‌های ایجابی در حوزه علوم انسانی اسلامی خالی است. دیدگاه‌های موجود در کتاب‌های مختلف بررسی شده‌اند اما مسئولین این حوزه توجه کافی به ضرورت تحول در علوم انسانی اسلامی ندارند.»

استاد روانشناسی بالینی دانشگاه شیراز ضمن بیان تفاوت‌های مبنایی علوم انسانی غربی و علوم انسانی اسلامی گفت: «وقتی که ما از دوره راهنمایی و دبیرستان با یک سیستم آموزشی مبتنی بر علوم انسانی غربی رشد می‌کنیم و ذهنیت ما با این تفکر شکل می‌گیرد، ناخودآگاه وقتی هم که می‌خواهیم از دیدگاه اسلامی بنویسیم، با نگاه سکولار به دین نگاه می‌کنیم.»

عضو پژوهشکده تحول علوم انسانی دانشگاه شیراز با بیان اینکه بیشتر اساتید فعال در حوزه علوم انسانی اسلامی به مباحث سلبی یا نقد دیدگاه‌های رایج علاقه دارند، گفت: «در فصل اول کتاب ابتدا مروری بر اتفاقات سه دهه اخیر حوزه علوم انسانی داشتم و در پایان این فصل به عنوان مثال چهار رویکرد متفکران ایرانی را مورد نقد قرار دادم. اما از آنجا که عمده تلاش من بر نقد نبود، در فصل‌های بعدی کتاب وارد بحث‌های علوم انسانی اسلامی شدم. به نظر من علوم انسانی باید تشکیل یک نظام‌واره و یا دستگاه‌واره بدهد.»

تقوی پس از توضیح مختصری در مورد بخش‌های مختلف کتاب در پایان صحبت‌های خود گفت: «آنچه که در غرب ملاک صحت است، انطباق با وضعیت بیرونی است. به‌طور مثال در روانشناسی بررسی می‌کنند که در جامعه چه چیزی هنجار است، بعد کسانی که بالاتر یا پایین‌تر از این هنجار هستند، بیمار محسوب می‌شوند؛ اما ملاک صحت در علوم انسانی اسلامی قول، فعل، سیره، ادعیه و... امام معصوم باید باشد. ملاک صحت کاملاً متفاوت با دیدگاه‌های غربی است همان‌طور که تعریف ما از انسان، کاملاً با آن‌ها متفاوت است.

اهمیت کثرت‌گرایی روش‌شناختی در تولید علوم انسانی اسلامی

حجت‌الاسلام احمدحسین شریفی دومین سخنران این جلسه صحبت‌های خود را با تشکر از اهتمام و تمرکز ویژه‌ی مرکز پژوهش‌های علوم انسانی اسلامی صدرا بر تولید محتوا در حوزه علوم انسانی اسلامی شروع کرد و در ادامه گفت: «احساس می‌کنم مهم‌ترین بخش کتاب، گفتار چهاردهم آن باشد. ایشان در سراسر کتاب و خصوصاً در این بخش تأکید می‌کنند ما برای تولید علوم انسانی اسلامی باید به توانمندی‌های علوم پایه اسلامی یا سایر علوم اسلامی و عالمان و متخصصان آن عرصه توجه کنیم. مثلاً به علم فقه و فقها، علم کلام و متکلمان، علم فلسفه و فیلسوفان و همچنین عرفان و عارفان. باید در تولید پروسه علوم انسانی اسلامی به این‌ها توجه بشود. این نکته‌ی مهمی است یعنی ما باید یک نگاه مجموعی به تراث علمی و تراث اسلامی‌ داشته باشیم.

استاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با بیان اینکه دکتر تقوی در سراسر کتاب تفاوت جدی مبانی علوم انسانی غربی و علوم انسانی اسلامی را برجسته کرده است، افزود: «نکته‌ی دیگر توجه نویسنده به کثرت‌گرایی روش‌شناختی در تولید علوم انسانی اسلامی است و در الگوی ایشان هم روش حس و تجربه، هم روش عقل، هم روش قلب و شهود و هم علم معصوم و روش نقلی و وحیانی مورد توجه بوده است.»

یکی از مشکلات ما این است که در حوزه معارف و مبانی دینی یک دستگاه سازگار از مفاهیم نداریم

عطاءالله رفیعی آتانی سومین سخنران این جلسه بود. وی با اشاره به اصول و چارچوب‌های کار در حوزه علوم انسانی اسلامی گفت: «یک اتفاق خوب در این کتاب و کتاب‌های مشابه این است که به نظر من ما به یک نقطه مشترک رسیده‌ایم و روی چارچوب‌های کلی کار توافق کرده‌ایم. یکی از اشکالات قبلی ما این بود که هر کسی از یک منظری وارد علوم انسانی اسلامی می‌شد ولی الان تقریباً چارچوب‌های کلی مثل هم هستند و سازمان کار شکل گرفته است.»

رئیس دبیرخانه دائمی و دبیر علمی کنگره بین‌المللی علوم انسانی اسلامی در بخش دیگری از سخنان خود با بیان نگاه سیستمی و نظام‌واره‌ای دکتر تقوی گفت: «تأکید آقای دکتر تقوی بر نگاه سیستمی و نظام‌واره‌ای است که این خیلی خوب است و ما را حداقل در بیان معارف از تناقض‌گویی باز می‌دارد. یعنی حرف‌های ما با هم در یک چارچوب ذهنی قرار می‌گیرد.»

عضو هیئت علمی دانشگاه علم و صنعت ایران در پایان صحبت‌های خود گفت: نویسنده تأکید می‌کند که ما باید به یک نظام مفاهیم برسیم. این توجه خوبی است. یکی از مشکلات ما این است که در حوزه معارف و مبانی دینی یک دستگاه سازگار از مفاهیم نداریم. حتی تعاریف واضحی نداریم. مثلاً یک نفر به‌طور واضح بگوید «توکل» چیست. تعاریف روشن نیست برای همین ارتباطات این‌ها هم روشن نیست. مثلاً توکل را جوری توضیح می‌دهیم که با کار و تلاش تناقض پیدا می‌کند یا صبر را جوری توضیح می‌دهیم که با مبارزه و مقاومت جور درنمی‌آید یا توحید افعالی با اختیار و آزادی انسان تناقض پیدا می‌کند.»

اندیشه علوم انسانی اسلامی به هیچ وجه به دنبال حذف دانش تجربی نیست

حجت‌الاسلام والمسلمین رضا غلامی آخرین سخنران این نشست ضمن اشاره به رونق بحث علوم انسانی اسلامی در محافل علمی گفت: «طی دهه اخیر و با گرایش قابل توجهی که در دانشگاه ها به سمت علوم انسانیِ اسلامی پدیدآمده است، نه تنها بنیان های نظری این علوم در حال قوی شدن است بلکه مسیرهای عملی مناسبی هم برای ورود مضاعف علوم انسانیِ اسلامی در بطن دانشگاه ها باز می شود.»

رئیس مرکز پژوهش‌های علوم انسانی اسلامی صدرا در ادامه با اشاره به لزوم نقد تولیدات علوم انسانیِ اسلامی تأکید کرد: «متخصصان عرصه علوم انسانی اسلامی از نقدهای عالمانه در این عرصه استقبال می‌کنند و حتی تقاضا می‌کنند نظریه‌ها و مدل‌های علوم انسانیِ اسلامی بی‌رحمانه اما عالمانه نقد شود؛ لکن مهم این است که منتقدین مبنای نقد خودشان را سخنان سطحی و مغلوط برخی رسانه‌ها یا اصحاب سیاست قرار ندهند. در شرایطی که تاکنون ده‌ها کتاب و صدها مقاله علمی و پژوهشی در باب فلسفه یا روش‌شناسی علوم انسانی اسلامی تألیف شده است، جا دارد همین کتاب‌ها و مقالات مورد نقد و ارزیابی قرار بگیرند. البته  باید قبول کرد که آزاداندیشی و مواجهه انتقادی در دانشگاه‌ها همچنان مطرود و منزوی است و بخشی از اساتید محترم ما در برابر نظریه‌های غربی در انفعال به سر می‌برند.»

رئیس شورای سیاست‌گذاری مجمع عالی علوم انسانی اسلامی با بیان اینکه اندیشه علوم انسانی اسلامی به هیچ وجه به دنبال حذف دانش تجربی نیست، افزود: «علوم انسانی اسلامی ـ نه فقط از پایگاه دین، بلکه از پایگاه خود علم ـ درباره مبانی و روش‌شناسی علم حرف‌ها و نقدهای جدی دارد. باید قبول کرد که رشد افسارگسیخته نسبیت‌گرایی در علوم انسانی، شرایط علم را به شدت ضعیف و ناکارآمد کرده است و نظریه‌های پست مدرن در فلسفه علم هم نه فقط مشکل را حل نکرده است بلکه به مشکل نسبیت‌گرایی افزوده است.»

عضو هیئت علمی دانشگاه شاهد در پایان با اشاره به تلاش‌های قابل تقدیر دکتر تقوی در نگارش کتاب «الگوی علوم انسانی اسلامی چارچوب نظری و مدل عملیاتی» گفت: «من چهار مزیت اصلی برای این کتاب قائلم، یکی اینکه بحث‌های تئوریک را با عرصه عمل پیوند زده است. دوم اینکه، در بحث‌های نظری سخنان روشن و شفافی دارد و جمع‌بندی خود را در نهایتاً در قامت یک سیستم و مدل فکری دقیق ارائه داده است. سوم اینکه، همه ساحت‌های معرفتی اعم از فلسفه، فقه، اخلاق و عرفان در این کتاب مد نظر قرار گرفته است. حتی در عرفان که کمتر محققی حاضر می‌شود آن را به علم پیوند بزند، ایشان تلاش قابل توجهی داشته‌اند هرچند من ملاحظاتی در این زمینه دارم که اساس آن، صیانت از زبان عقلی علوم انسانیِ اسلامی است. چهارم اینکه، کتاب از مسیر تجارب فعالیت‌های عملی و بالینی جناب آقای دکتر تقوی در رشته روان‌شناسی به بلوغ رسیده و خیلی از نظراتی که در آن مطرح شده در بوته عمل محک خورده است.»

کتاب «الگوی علوم انسانی اسلامی چارچوب نظری و مدل عملیاتی» نوشته‌ی دکتر سید محمدرضا تقوی استاد دانشگاه شیراز، در هفت فصل و ۴۴۶ صفحه توسط انتشارات آفتاب توسعه (ناشر اختصاصی مرکز پژوهش‌های علوم انسانی اسلامی صدرا) با قیمت ۶۹۰۰۰ تومان به تازگی وارد حوزه نشر کشور شده است. در مقدمه‌ی کتاب آمده است:

«هدف از نوشتار حاضر، دستیابی به نظامی نظری و مدلی عملیاتی برای تأسیس روش‎شناسی علوم انسانی اسلامی بود. ابتنای نوشتار حاضر بر این اصل استوار است که اگر هستی، مجموعه‌ای است منظم، منسجم، به‌هم‌پیوسته، دارای اجزای متأثر از یکدیگر، هدفمند و غایتمند، آن‌گاه رو به سمتی خاص دارد و تحت ربوبیت الهی است که هر کس و هر چیزی را به کمال ویژه خویش رهنمون می‌نماید؛ لذا دستگاهواره علوم انسانی اسلامی نیز، در حد وسع بشری، باید آینه تمام‌نمای همین واقعیت باشد. ازاین‌رو این کتاب می‌کوشد با استفاده از روش تحقیق کیفی، با نگرشی استنتاجی به منابع دینی، به یک نظام نظری و مدل عملیاتی برای روش‎شناسی علوم انسانی اسلامی دست یابد که دارای ویژگی‌‎های مذکور باشد. برای این منظور، مبادی هستی‎شناسی، انسان‎شناسی، معرفت‎شناسی، فلسفه علم، روش‎شناسی و روش‌‎های پژوهش (هر کدام در ۶ اصل و در مجموع در یک ماتریس ۶*۶) به عنوان مبادی و چارچوب‌‎های نظری نظام جامع معرفتی اسلام در علوم تعریف شدند.»