تربیت دینی بدون در نظر گرفتن توان مخاطب توفیقی ندارد / لزوم آشنایی فقیه با اصول تربیت

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدامین امامی‌پناه، دوم بهمن ماه در نشست «اصالت تدریج در ابلاغ دین» از مجموعه نشست‌های تبیین اصول تربیتی حاکم بر فقه گفت: نگاه ما به دین نگاه تربیتی است؛ زیرا خدا خود را مربی انسان معرفی کرده و رسالت انبیاء و امامت ائمه(ع) هم برای هدایت و تربیت انسان بوده است.

 

وی با طرح این سؤال که یک فقیه چگونه می‌تواند مدعی شود که نسبت به دینی که برای تربیت آمده شناخت کامل دارد در حالی که به اصول و روش‌های تربیتی آن آشنا نیست؟، افزود: خداوند نگاه تربیتی به دنبال ارسال رسل و انزال کتب دارد؛ لذا اگر فقیه به اصول تربیتی آشنا نباشد قطعاً نمی‌تواند نقش و رسالت خود را به عنوان استمراردهندگان راه انبیاء ایفا کند.

 

استاد مؤسسه فقاهت و تمدن‌سازی با تأکید بر اینکه تفکیک فقه از اخلاق درست نیست و آن را قبول نداریم، تصریح کرد: فقه ابزاری برای تربیت است، همان‌طور که کلام ابزاری برای تربیت، اصلاح و رشد است، لذا باید از روش‌های تربیتی برای تحقق اصلاح و رشد فکری و رفتاری انسان بحث شود.

 

امامی‌پناه با بیان اینکه اراده و اختیار از جمله ویژگی‌های انسان به عنوان موضوع و هدف تربیت است، اضافه کرد: درست است که انسان مختار است، ولی این اختیار یله و رها نیست؛ یعنی انسان هر کاری بخواهد بتواند انجام دهد. به همین دلیل اصلاح یک رذیله در انسان کار دشواری است. بنابراین در مقام تربیتِ انسانی که اختیار محدود دارد، نمی‌توانیم آرمان‌گرای صرف باشیم بلکه باید با مدارا و واقع‌بینانه با او برخورد کنیم.

 

 

این پژوهشگر حوزه با بیان اینکه اصل تدریج در تربیت هم مبتنی بر همین نگاه و مورد تأیید عقلای عالم است، تصریح کرد: اگر تربیت بدون توجه به توانمندی متربی صورت بگیرد نقض غرض خواهد شد و اخلال در روند تربیتی ایجاد می‌شود؛ به همین دلیل قرآن کریم در طول 23 سال نازل شده تا فرایند تربیتی رعایت شود. بر این اساس انبوهی از احکام مانند خمس، زکات، حج و نماز نباید یک دفعه بر سر متربی انبار شود، مثلاً قرآن وقتی می‌خواست شراب را حرام کند، در چند مرحله این کار را کرد؛ زیرا مردم آن دوره به استفاده از شراب و فروش و کسب درآمد از آن معتاد بودند و جداکردن آنها از این اعتیاد به یکباره ممکن نبود.

 

امامی پناه اظهار کرد: در مرحله اول قرآن ضمن بیان اینکه شراب فوایدی دارد، ولی اثم و ضرر آن بیشتر است. در مرحله بعد حرمت آن را برای نماز تشریع کرد و با بسترسازی در چند مرحله دستور قطعی بر اجتناب از آن صادر فرمود. در روایت بیان شده است که وقتی خداوند اراده می‌کند فریضه‌ای را تشریع کند جزء به جزء آن را بیان می‌کند تا جان‌ها آماده پذیرش آن شوند، که به لجاجت و عدم توان در پذیرش نیفتند.

 

استاد مؤسسه فقاهت و تمدن‌سازی ادامه داد: در روایت دیگری بیان شده که خمر همیشه حرام بوده است، ولی خداوند حرمت آن را مرحله به مرحله ابلاغ کرد. اصل رسالت پیامبر(ص) هم تدریجاً بود؛ ایشان ابتدا چندسال مخفیانه رسالت خود را آغاز کرد و بعد در بیان خویشاوندان ابلاغ کرد و با فراهم شدن زمینه به تدریج اعلام آن جهانی شد، در مورد ازدواج با زن پسر خوانده هم این تدریج طی شد؛ زیرا اعراب پسرخوانده را در حکم پسر می‌دانستند.

 

 

وی افزود: نماز هم که جزء ارکان دین است، تدریجاً ابلاغ شده است؛ نمازهای یومیه تا ده سال اول بعثت دو رکعت صبح و دو رکعت شب بود و نمازهای پنجگانه در شب معراج آن هم به صورت دو رکعتی در 5 وقت تشریع شد و نماز 17 رکعتی بعد از هجرت به مدینه تکلیف شد؛ سپس نمازهای دیگر مانند نوافل و نماز میت، جمعه اضافه شد؛ مثلاً نماز جمعه اوایل هجرت ابلاغ شد و نماز میت تا قبل از هجرت وجود نداشت. نماز عید فطر هم در سال دوم هجرت و نماز قربان و روزه هم در همین سال تشریع شد. حکم نماز کسوف در سال هشتم نازل شد.   

 

امامی‌پناه با بیان اینکه کلیت زکات در همان ابتدا نازل شد، ولی زکات نه‌گانه تا قبل از هجرت وجود نداشت، افزود: خمس هم بعد از هجرت تشریع شد؛ همچنین ابلاغ زکات و مصادیق آن در سال هشتم صورت گرفت؛ ولایت امام علی(ع) هم به عنوان دشوارترین تکلیف بر دوش انسان‌ها در سال آخر عمر شریف پیامبر(ص) ابلاغ علنی شد، گرچه بسترسازی و تبیین فضائل امام(ع) از همان سال اول بعثت و در یوم‌الانذار انجام شد؛ پیامبر(ص) برای ایجاد ظرفیت پذیرش در مردم ولایت امام(ع) را هم تدریجاً و در هر فرصتی در طول 23 سال تأکید کردند گرچه باز هم بسیاری آن را نپذیرفتند.

 

 

وی با اشاره به ادله رفق و مدارا، اظهار کرد: مربی موفق نمی‌تواند بدون توجه به ظرفیت متربی به او تکلیف کند؛ امام صادق(ع) فرمودند که «إنّ اللّه َ رفيقٌ يُحِبُّ الرِّفقَ ، و مِن رِفقِهِ بِكُم تَسلِيلُ أضغانِكم و مُضادَّةُ قلوبِكُم»؛ براین اساس یکی از مشکلات فقه ما نگاه حقوقی خشک به مخاطب است؛ زیرا در آن تدریج مطرح نیست و به روحیات و ظرفیت‌های متربی کاری ندارد. از همان سن تکلیف تمامی احکام بر دوش او بار می‌شود در حالی که فرد از انجام برخی از احکام عاجز است و ممکن است دلزدگی از دین برای او ایجاد شود.

 

امامی‌پناه با تأکید بر اینکه تدریج در تربیت دینی اجتناب‌ناپذیر است، اضافه کرد: فرض کنیم اسلام در جامعه امروز بشر که بدحجابی و بی‌حجابی زیادی وجود دارد، مبعوث می‌شد، در این صورت اگر می‌خواست به یکباره حکم به حرمت بی‌حجابی بدهد مورد پذیرش قرار نمی‌گرفت؛ واقعاً پیامبر در اینجا چگونه رفتار می‌کرد؟ دقیقاً این مسئله مانند شراب در صدر اسلام است؛ لذا طبیعی است که باید تدریجی عمل شود.

 

وی افزود: تدریج مربوط به ابلاغ حکم است نه اصل حکم؛ یعنی مثلاً اگر در مورد حجاب می‌گوییم ابتدا باید ایمان را در وجود افراد تقویت کنیم و اصلاح بدحجابی و بی‌حجابی متناسب با ظرفیت پذیرش مخاطب صورت گیرد، به معنای حلال دانستن بی‌حجابی و دست بردن در حکم خداوند نیست، بلکه ما در ابلاغ تأخیر می‌اندازیم و این تأخیر در ابلاغ، جزء حیطه‌های مشترک پیامبر(ص) و فقهاست.

 

امامی پناه گفت: از امام خمینی سؤال کردند که ما وقتی اسلام را به برخی غیرمسلمانان در کشورهای اروپایی ارائه می‌دهیم تمایل نشان می‌دهند، ولی حجاب را نمی‌پذیرند، در این صورت چه مواجهه‌ای داشته باشیم؛ امام ضمن تأکید بر حرمت بی‌حجابی فرمودند که اگر داشتن حجاب مانعی برای اسلام آوردن آن‌هاست، با آن‌ها مدارا کنید و سخت‌گیری نداشته باشید.