مثال‌هایی از تأثیر و لزوم رجوع به متخصصین در فرآیند اجتهاد

به گزارش ایکنا، نشست «استخراج نظام اقتصادی از فقه سنتی» با سخنرانی آیت‌الله شیخ محمد سند از اساتید درس خارج حوزه علمیه نجف، عصر روز 31 تیرماه در صفحه اینستاگرام هیئت اقتصاد برگزار شد.

خلاصه متن این جلسه از نظر می‌گذرد؛

یک گام مهم در مسیر اجتهاد، رجوع به متخصصین در مبادی تصوری و موضوعات ابواب است. فقیه نیازمند است با متخصصان هر علم سروکار داشته باشد. یک مثال بزنم؛ یک عده از بزرگان مثل آقای خویی بین بانک دولتی و بانک اهلی یا خصوصی و بانک مشترک دولتی و خصوصی فرق گذاشتند. از نظر آنها در بانک خصوصی داد و ستد معاملات، مثل داد و ستد با یک شخص حقیقی است. شاگردان آقای خویی هم همین نظر را دارند. بانک مشترک هم حکمش حکم دولتی است. چرا این فقها بین دو بانک فرق گذاشتند؟ بر حسب نوع مالک. حالا اگر به بانکداران بگوییم؛ بانک خصوصی را تعریف کنید، می‌گویند در این نوع بانک، اموال مانند رودی مرتبط با خزانه‌داری دولت است، نه اینکه کل این پول برای یک شخص باشد. خب با این تعریف خیلی موضوع عوض می‌شود. پس تبیین و موشکافی موضوع بسیار کار مهمی برای بحث‌های نوین است.

رجوع به متخصص، فقیه را توانمند می‌کند

بنده از سال 1410 درس خارج دارم. تجربه خودم در این سال‌ها این است هر چه انسان بیشتر نکات تصوری را از متخصصین آن موضوع فرا بگیرد، بیشتر مواد ادله را به دست می‌آورد. یک مثال بزنم؛ آیا «کر» یک میزان وزنی است یا معیار اندازه‌گیری حجمی است؟ روایات در این زمینه متعارض است. ما این موضوع را بررسی کردیم. دیدیم کر معیار وزنی است. از طرفی آب‌های سزمین‌های مختلف با یک وزن، یک حجم ندارند. پس اگر معیار وزنی است باید حجم‌ها مختلف باشد. اگر از ابزار فیزیکی مدد بگیریم معنای روایت هویدا می‌شود و می‌فهمیم این معجزه ائمه است که برای یک وزن چندین حجم بیان فرمودند.

مثال دیگر عرض کنم؛ میزان موضوعی شکستن نماز و روزه چیست؟ مسافت است یا زمان سفر است؟ یک عده از آقایان زبردست معتقد بودند باید زمان باشد و اگر در یک ساعت هزار کیلومتر از تهران به مشهد طی کنید، موجب قصر نیست ولی اگر با یک شتر پنجاه کیلومتر طی کنید موجب قصر است. بین آقایان یک درگیری علمی است که ادله در این زمینه چه می‌گویند. آیا ادله زمان‌مدار است یا مسافت‌مدار است. بحث مهمی است. فقیه چطور می‌تواند تشخیص دهد؟ شکستن روزه یا نماز محمول است، موضوعش چیست؟ مسافت یا سرعت یا زمان؟ در روایات اینطور می‌فرمایند اگر ابزار حرکت سریع باشد لازم نیست زمان، یک روز باشد و کمتر است. پس اگر سرعت بالا رفت، زمان پایین می‌آید ولی اگر سرعت کم شد باید زمان بالا برود. در اینجا فقط مسافت ثابت است. پس شارع مسافت را ملاک قرار داده است، نه سرعت و نه زمان. این یک بیان برهانی است ولو به حساب علوم ریاضی، نه به حسب علم فقه. در اینجا تکیه‌گاه شارع علوم تخصصی است.

پس این گام، یعنی رجوع به متخصص، بسیار فقیه را در استنباط از ادله توانمند می‌کند. مثال دیگر این است که آیا رویت هلال در کل جهان کافی است یا هر منطقه باید رویت کند. آیا یک رویت نسبت به مابعد کافی است یا نسبت به ماقبل هم کافی است؟ از ادله چطور بفهمیم؟ آقای خویی در این زمینه به شواهد تقویمی استناد کرده است. پس در این موضوع باید ماهیت تقویمی را از متخصصان فرا بگیریم و به آنها رجوع کنیم تا ببینیم روایات پیرامون تقویم چه فرموده است. اساسا در موضوعات تخصصی، استظهار از ادله با رجوع به متخصصین به دست می‌آید. البته نمی‌خواهم بگویم کورکورانه به متخصصین رجوع کنیم، بلکه باید سیستماتیک رجوع کنیم ولی اصل رجوع، ضرورت دارد.

مشارکت در امور سیاسی

یک بحث خیلی حساس دیگری مطرح است که آیا ما در زمان غیبت وظیفه سیاسی داریم یا نداریم. آیا فقط وظیفه ما نشر دین  و معارف است یا اینکه وظایف پایین‌تر در زمینه سیاست هم داریم یا نداریم. من به آقایانی که در این زمینه بحث می‌کردند تذکر دادم، گفتم یک حکمی است که کلینی، صدوق، مفید، سید مرتضی و ... به آن فتوا دادند و هیچ کدام از این حکم دست برنداشتند. این حکم متسالم علیه بین اصحاب است و از ضرورت‌های فقه شیعه است. طبق این حکم، مشارکت در امور سیاسی در جایی که موجب جلوگیری از ظلم باشد واجب و اگر موجب تقویت نظام جور باشد حرام است. این پدیده فقه سنتی را چگونه می‌توان به زبان روز ترجمه کرد؟ طبق این مبنا لازم است در هر رژیمی، یک قدرت نفوذ پیدا کنیم. آیا طبق این مبنا نباید خودمان قدرت سیاسی ایجاد کنیم؟ چرا. پس ما در زمان غیبت نقشه راه داریم. اگر فقه سنتی با زبان رشته‌های روز ترسیم شود بازدهی عجیبی پیدا می‌کنیم.

یک مثال دیگر بزنم؛ یک عده از آقایان فرمودند جهاد دفاعی رواست و جای تردید نیست اما جهاد ابتدایی مختص امام معصوم است. آقایان اصحاب علوم سیاسی، ما این مواد سنتی را به دست شما می‌دهیم شما آن را با زبان تخصصی ترجمه کنید. جهاد ابتدایی به چه معناست، جهاد دفاعی به چه معناست؟ اگر این دو مفهوم را وارسی کنیم می‌فهمیم جهاد ابتدایی یعنی کشورگشایی در کل کره زمین و یک قطبی کردن آن. امام خمینی(ره) گفتند این وظیفه برای ما نیست و برای امام زمان(عج) است. بحث ما سر این است، معنای جهاد ابدایی در علم روز چیست. آیا ما باید از تکنیسین‌های نظامی در این زمینه داده علمی بگیریم؟ بله، باید یاد بگیریم.

آنها می‌گویند اگر دشمن بیرون مرز آماده حمله است تو زودتر به او حمله کن. اسم این دفاع است. این جهاد ابتدایی نیست، این جهاد دفاعی است. جنگ بدر جهاد دفاعی بود، با اینکه خود پیامبر(ص) آن را آغاز کرد. پیامبر(ص) می‌خواست کفار را قصاص مالی کند. آنها پول مسلمانان مکه را مصادره کرده بودند. خب چه کسی باید این حقوق را پس می‌گرفت؟ اساسا همه جنگ‌های پیامبر(ص) دفاعی بود ولی با منطق حقوقی روز. اگر از کسی بپرسید معنای جهاد دفاعی چیست می‌گوید؛ معنای جهاد دفاعی فقط دفاع نیست، بلکه معنایش این است که نیرومندی مسلمانان گستردگی پیدا کند و جامعه اسلامی مورد حراست باشد. پس اهل بیت(ع) برای غیبت کبری برنامه دارند تا جامعه مومنین مورد حراست باشد.