ماجرای زعفر جنی و عروسی قاسم(ع) ساخته یک نویسنده سنی است

به گزارش ایکنا، سعید طاووسی مسرور، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، شامگاه 24 مرداد ماه در نشست علمی «مقتل‌نویسی و عاشورانگاری در دوره صفویه» گفت: کتاب «روضة الشهداء» از ملاحسین واعظ کاشفی به عنوان نقطه عطف در این دوره است که در سال 907 نوشته شد؛ یعنی دقیقا در سالی که حکومت صفویه تاسیس شد و سه سال بعد از نگارش آن نویسنده‌اش رحلت کرد.

وی با بیان اینکه یکی از مطالب مورد اختلاف در مورد ملاحسین واعظ کاشفی، بحث مذهب اوست، گفت: شهید مطهری در مورد او آورده که وی در ایران خود را شیعه و در عراق سنی معرفی می‌کرد، ولی این نظر قابل قبول نیست و او درست کاشفی را نشناخته است؛ کاشفی، جزء فرقه نقشبندیه بود که از نظر فقهی، حنفی مذهب و از نظر عقیدتی، هم سه خلیفه را قبول داشت و هم 12 امام را و در عین اینکه 12 امام را قبول داشت، با تشیع میانه خوبی نداشت و مرزبندی می‌کرد. جامی هم همین‌طور بود. بنابراین ملاحسین، دو رو نبود، بلکه عقاید وی مرکب از شیعه و سنی و نیز وجه غالب سنی حنفی است.

نویسنده روضه‌الشهدا سنی است

طاووسی مسرور گفت: این کتاب در دوره صفویه از پرکاربردترین متون روضه‌خوانی بود و در ترویج حب اهل بیت(ع) و تشیع نقش زیادی داشت، گرچه نویسنده آن سنی بود. یکی از قرائن سنی بودن متن روضة الشهداست، زیرا تولی و عشق به معصومین(ع) و امام حسین(ع) موج می‌زند، ولی تبری ندارد. یعنی کاری به این ندارد که حزب عثمانی و سیاست‌های معاویه منجر به شهادت امام حسین(ع) شد.

وی با بیان اینکه وی محدث، مفسر و آشنا به علوم غریبه و نجوم بود، اظهار کرد: ادیب بودن او سبب شد تا متن جذابی خلق شود. مرحوم حسن ذوالفقاری این کتاب را تصحیح و منابع آن را ذکر کرده است. یکی از اغلاطی که درباره این کتاب گفته شده این است که اولین مقتل فارسی است، در صورتی که قبل از آن هم آثاری نوشته شده بود و برخی از آنها از منابع روضه هستند. مثلا کتاب «مقتل الشهدای» ابوالمفاخر رازی از علمای شیعه قرن ششم و هفتم البته به شعر و منظوم است یا مقتل خوارزمی به نام نور الائمه که چون این دو اثر باقی نماندند، روضه اولین اثر فارسی ذکر شده است. مقتلی متعلق به عاصی در سال 889 نوشته شد و از منابع روضه بوده است.  

استاد دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به تاثیر جدی این مقتل بر مقاتل بعدی، تصریح کرد: ما با ماجرای زعفر جنی و عروسی حضرت قاسم(ع) برای نخستین بار در کتاب روضه روبه‌رو می‌شویم و در مقاتل قبل از آن خبری از آن نیست؛ کاشفی رمان‌نویس بوده و داستان‌پردازی‌های عجیبی کرده و بعدا از روی آن تعزیه حضرت قاسم را ساختند. بنابراین روضه‌الشهدا کتاب تاریخ یا مقتل به آن معنا نیست، بلکه کتاب مرثیه و روضه به معنای امروزی است.

طاووسی مسرور با بیان اینکه رویکرد وی به عاشورا عرفانی است و به خاطر جنبه داستانی آن، تفصیل داده شده است، گفت: مثلا داستان شیرین خانم را با تفصیل می‌خواندند که او کنیز شهربانو بود و شهربانو او را به امام حسین(ع) بخشید و امام او را آزاد کرد و او وارد کربلا شد. بعد از اسارت به دیری رفت که یهودیان در آن بودند و آنها را مسلمان کرد و به اسرا لباس داد و بعد امام سجاد(ع) شیرین خانم را به عقد این یهودی نومسلمان درآورد یا ماجرای ذوالجناح که جزء مقدسات قرار گرفته است و بعید نیست هیئتی درست کنند با عنوان هیئت متوسلین به ذوالجناح. اینکه اسب امام(ع) برمی‌گردد و زنان به دور آن حلقه می‌زنند در منابع تاریخی قید شده، ولی طول و تفصیل‌هایی که در مورد این اسب وجود دارد قصه‌پردازی‌های مرحوم کاشفی است.

نظر شهید مطهری درباره روضة‌الشهدا

وی با بیان اینکه ذکر چنین مواردی سبب شده شهید مطهری نویسنده را فردی مزور بخواند، اضافه کرد: نباید به این کتاب به شکل یک کتاب تاریخی نگاه کنیم، بلکه رمان است و چون جذاب نوشته شده است، آن را می‌خوانند. فضولی بغدادی که روضه را به ترکی ترجمه کرده است، به ترکی، فارسی، کردی و عربی مسلط بود و مقبره وی در باب القبله کربلاست، گرچه آشنایی با فارسی را از روی مقبره او حذف کرده‌اند.

طاووسی مسرور گفت: کتاب المنتخب طریحی متوفای 1085 از دیگر آثار دوره صفویه در این زمینه است؛ وی از علمای شیعه است و کتاب مجمع البحرین وی در لغت معروف و کتاب المنتخب را در جوانی نوشته است. این کتاب سبب شد تا طریحی به جعل متهم شود ولی جعل او قابل اثبات نیست، زیرا شاید از شفاهیات آن دوره استفاده کرده است. آیت‌الله یوسفی غروی معتقد است که طریحی هم کار خودش را قبول نداشت، زیرا وقتی جوان بود آن را نوشت و بعد به دست دیگران رسید و آنها آن را استنساخ کردند و بر آن چیزهایی افزودند. از مطالبی که به صورت خاص در المنتخب آمده این است که شمار سپاه عمرسعد را به 70هزار نفر اضافه کرده است. در مقاتل قاجاری به 960 هزار نفر هم می‌رسد. البته نمی‌دانم اضافه کردن سپاه عمرسعد چه سودی دارد؟ آیا خواسته‌اند شدت مصیبت را بالا ببرند؟ در المنتخب از امام حسین(ع) نقل شده که یک جرعه آب به من بدهید، ولی در هیچ منبع متقدم معتبر نیامده است که امام(ع) در لحظات آخر طلب آب از حرامیان کرده باشند.

غلو در کتاب طریحی

استاد دانشگاه علامه طباطبایی بیان کرد: عروسی حضرت قاسم را هم آورده که ظاهرا از روضه گرفته است؛ در این کتاب آمده که شخص امام حسین(ع) هفت هزار نفر را کشته که از عجایب و غرایب است، زیرا اگر یک ثانیه وقت برای کشتن هر نفر صرف شود، چندین روز زمان لازم است، در حالی که عاشورا یک روز بوده است. فاضل دربندی هم آمار را خیلی بالا برده و برای حل آن گفته است که عاشورا 72 ساعت بود که باز مشکل حل نمی‌شود.

وی اضافه کرد: در منتخب قصه تاختن بر بدن امام(ع) و درآوردن لباس از تن ایشان قید شده که انسان از گفتنش شرم دارد و حتی اگر رخ داده باشد باز هم نباید بنویسند، کمااینکه در منابع متقدم چنین چیزی نبوده است. متاسفانه وقتی انسان چارچوب نداشته باشد، هر چیزی که به ذهنش برسد می‌گوید، از جمله یکی از منبری‌ها گفته است که آب جوش روی حضرت رقیه(س) ریختند که این سخن در روضه و المنتخب طریحی و اثر فاضل دربندی نیامده یا می‌گویند شیری بالای سر امام(ع) آمد و برای ایشان گریه کرد که این هم در منابع نیست.

انتقاد از استناد به منابع نامعتبر

استاد دانشگاه علامه طباطبایی با بیان اینکه متاسفانه برخی فضلا و بزرگان حوزه و دانشگاه کتاب می‌نویسند و بعد به همین کتاب‌ها استناد و ارجاع می‌دهند، تصریح کرد: وقتی یک فاضل حوزوی چنین کاری کند، دیگر به مداحان نمی‌‌توان گفت که شما چرا از این کتاب‌ها می‌خوانید. مثلا گفته شده است که انگشتر از دست حضرت بیرون نمی‌آمد و انگشت او را بریدند، در حالی که اگر انگشتر وارد دست شد و معمولا بیرون آوردن آن هم مشکلی ندارد.

وی اضافه کرد: شیخ صدوق از محمدبن مسلم از امام صادق(ع) نقل کرده که این‌طور نبود که دست جدم را بریده باشند و انگشتر را از دستش بیرون آوردند. امام صادق(ع) انگشتر امام حسین(ع) را در دستشان نشان دادند و فرمودند که این‌قدر این انگشتر برای ما عزیز است که تبرکا فقط جمعه‌ها استفاده می‌کنم. امام حسین(ع) که با پیراهن کهنه به میدان می‌رود چرا باید انگشتر به دست کند که جزء ودایع امامت است. وقتی از روایت امام صادق(ع) سخن می‌گوییم، برخی می‌گویند روایت است و شاید درست نباشد، ولی چطور آنها برای اثبات یک مطلب به روایات متمسک می‌شوند.    

گزارش نادرست در تسلیةالمجالس

وی گفت: کتاب دیگر در این دوره تسلیةالمجالس کرکی است که احتمال می‌دهم قبل از منتخب نوشته شده باشد. آقابزرگ تهرانی گفته این کتاب سال 955 نوشته شد، ولی رسول جعفریان گفته که این کتاب قبل از منتخب نوشته شد. ده مجلس دارد و بسیار متاثر از مقتل خوارزمی است که از مقاتل خوب اهل سنت است، گرچه گزارشهای ضعیفی هم دارد؛ از جمله ماجرای ناخن خر حضرت عیسی(ع) در فلان جزیره، که درست نیست. البته در بین یهودیان هم کسانی سید هستند که به آنها کوهن گفته می‌شود و چون از نسل داود(ع) هستند مورد احترام‌اند. اینها احکام مخصوص خودشان را دارند و خمس می‌گیرند. 

طاووسی مسرور اظهار کرد: علامه مجلسی مکررا در بحار از کتاب روضة‌الشهدا نقل کرده است. گفته می‌شود علامه مجلسی صرفا بحار را جمع کرد و این سخن کاملا غلط است، زیرا برخی روایات را عمدا نیاورده است؛ از جمله این روایت که اگر کسی به یک سنی لبخند بزند، همه اعمال او باطل خواهد شد. چون علامه قبول نداشت آن را نیاورده است. البته ماجرای شیر در کنار جسد امام(ع) و جصاص در بحار آمده است.