الزامات روانشناختی امر به معروف و نهی از منکر

زهرا چرخه، روانشناس و مشاور البرزی در گفت‌وگو با ایکنا از البرز با اشاره به تأثیر مهارت‌ها در گرفتن ارتباط مؤثر و انجام امر به معروف و نهی از منکر اظهار کرد: امر به معروف نهی از منکر امری اجتماعی است و نیاز به برقراری ارتباط با دیگران دارد، پس مهارت ارتباط مؤثر و شناخت و به‌کارگیری زبان صحیح بدن و مهارت گفت‌و‌گو از الزامات اجرای آن است.

وی افزود: مهارت خودآگاهی برای شخص آمر و ناهی جهت شناخت نقاط ضعف و قوت خودش و تفاوت استعدداهایش با دیگران الزامی دیگر است، تا فرد با تکیه بر نقاط قوت خودش روش فردی مناسب خودش را انتخاب کند و موفق‌تر باشد. البته باید مراقب باشد روش نادرستی را انتخاب نکند و نقاط ضعف طرف مقابل را پررنگ‌تر نکند. مهارت همدلی برای درک موقعیت و حالات افکار و احساسات فرد خاطی یکی دیگر از ضروریات امر به معروف و نهی از منکر است.

این روانشناس توضیح داد: مهارت مدیریت هیجانی به‌منظور شناخت احساسات و هیجانات خود و دیگران برای پذیرش و مدیریت آنها در لحظات مختلف ارتباط و گفت‌و‌گو و مهارت حل مسئله و تفکر خلاق برای یافتن راه‌حل مؤثر، سازگارانه، متناسب و کارآمد با شرایط فرد و محیط از دیگر مهارت‌های روانشناختی برای امر به معروف و نهی از منکر است.

مهارت‌های لازم برای تذکر لسانی

وی با اشاره به مهارت‌های لازم برای تذکر لسانی گفت: برای تذکر لسانی رعایت اصول گفت‌و‌گوی مؤثر لازم است که از جمله موارد مهم آن شامل برخورد بدون سوگیری و فقط برای آگاهی و گفت‌و‌گو شنود است. دوم، قبل از اینکه انتقادی از فرد شود چند ویژگی مثبت او بازگو شود تا ارتباط مناسب و مؤثری شکل بگیرد و حسن نیت فرد آمر و ناهی اثبات شود و گوش شنوا طرف مقابل برای شنیدن حرف‌های آمر و ناهی باز شود.

چرخه افزود: سوم اینکه انتقاد به‌صورت توصیف باشد، نه قضاوت. توصیف یعنی آن چیزی که می‌بینیم را بازگو کنیم، بدون آنکه برچسب خوب یا بد بزنیم و بهتر است زمانی که تذکر می‌دهیم به‌صورت سؤال انگیزشی نظرمان را مطرح کنیم تا خود فرد جوابش را بدهد و این رفتار اثرگذارتر است تا وقتی که ما قضاوتی بکنیم.

وی تصریح کرد: نکته بعدی اینکه در هر بار تذکر دادن فقط یک مورد را مدنظر قرار بدهیم و فقط در مورد آن یک مورد تذکر بدهیم، نه اینکه به شکل زنجیره‌ای و متوالی ایرادهای مختلف فرد را مطرح کنیم که فرد احساس کند، کل شخصیت و هویتش زیر سؤال رفته و اصلا مورد پذیرش نیست. در پایان اگر فرد هنجارشکن کارش را توجیه کرد و سعی کرد ما را قانع بکند که کارش درست است یا به هر شکلی تذکر ما را نپذیرفت بحث را ادامه ندهیم چون دیگر اثری ندارد.

این روانشناس با بیان تفاوت‌های مردان و زنان در بحث امر به معروف و نهی از منکر گفت: آقایان و خانم‌ها در زمینه نحوه برخورد و تذکر و ارتباط با یکدیگر متفاوت هستند. وقتی ما می‌خواهیم ویژگی‌های مثبت‌شان را بیان کنیم خانم‌ها دوست دارند، بیشتر از زیبایی‌های آنها صحبت شود و فرد می‌تواند از این ویژگی‌ها استفاده کند. اما آقایان می‌خواهند بیشتر از توانمندی‌های‌شان و قدرت‌شان تمجید شود و مورد توجه قرار بگیرند.

وی با اشاره به حساسیت‌های امر به معروف و نهی از منکر در فضای عمومی بیان کرد: همه افراد از شنیدن عیب‌های خود احساس خطر می‌کنند که مبادا مورد تحقیر قرار نگیرند و یا نگران هستند که هویت و شخصیت‌شان زیر سؤال نرود و برای بالا بردن اعتماد به نفس خودشان ممکن است، واکنش نشان دهند که این واکنش‌ها خوب نیست.

این روانشناس گفت: در واقع ما شناختی از افراد خاطی رهگذر نداریم، نه تاریخچه زندگی و نه برخوردشان و نه از شخصیت‌شان هیچ اطلاعی نداریم. برای برقراری ارتباط صحیح این اطلاعات لازم است و این قضیه از موانع ارتباط مؤثر به حساب می‌آید.

ضرورت توجه به اختلالات روانی افراد برای آمران و ناهیان

وی تأکید کرد: باید توجه داشته باشیم برخی از افراد دچار اختلال روانی از خفیف تا شدید هستند که در ظاهر آنها قابل مشاهده نیست و این افراد در شرایطی که احساس خطر کنند واکنش‌های بیش از حد شدیدی نشان می‌دهند و یک تذکر لسانی خیلی ساده حتی با رعایت تمام موارد یک انتقاد سازنده می‌تواند به تنش و سروصدا تبدیل شود و از دید سایر رهگذران فرد تذکردهنده شروع‌کننده این ارتباط بوده و مقصر شناخته می‌شود و مورد هجمه و سرزنش قرار می‌گیرد و در نهایت اعتماد به نفس فرد تذکردهنده است که کاهش پیدا می‌کند و فرد خاطی جسورتر می‌شود، چون مورد حمایت جمع قرار گرفته است.

این روانشناس توضیح داد: از طرف دیگر طبق قواعد یادگیری مشاهده‌ای که روانشناسی اجتماعی به آن می‌پردازد احتمال بروز رفتارهایی مانند فرد خاطی در بینندگان که شاهد این ماجرا هستند، در شرایط مشابه حتی بدون آنکه اختلال روانی هم داشته باشند، افزایش می‌یابد و فرد آمر و ناهی هم اگر چند بار با این واکنش‌های بد و نتیجه منفی امر و نهی خودش مواجه شود و طبق اصول شرطی‌سازی عامل نسبت به مواجهه با افراد خاطی، شرطی شده و آن مورد را تعمیم می‌دهد و در موقعیت‌های مشابه منزوی شده و از موقعیت‌هایی که با افراد خاطی روبرو می‌شود، ممکن است پرهیز کند و کلا چیزی که ما می‌خواهیم باعث شود، امر به معروف و نهی از منکر در جامعه حاکم شود برعکس آن اتفاق می‌افتد و نتیجه بر عکس می‌دهد و دیگر حتی افراد به اقوام نزدیک خود و حتی فرزندان‌شان هم دیگر جرئت نمی‌کنند، امر به معروف و نهی از منکر کنند.

چرخه با بیان مثالی در یک فضای عمومی برای ارتباط بیشتر و انجام امر به معروف و نهی از منکر گفت: اگر من بخواهم مثلا در یک فضای عمومی مثل مترو امر به معروف و نهی از منکر انجام دهم، ابتدا از زبان بدن استفاده می‌کنم؛ مثل نگاه کردن به چهره فرد و لبخند زدن به چهره او و منتظر می‌مانم که فرد چه واکنشی نشان می‌دهد.

وی افزود: کسانی که جواب زبان بدن را نمی‌دهند، معمولا آدم‌هایی هستند که نمی‌خواهند ارتباط بگیرند و اگر با آنها صحبت کنیم بازخوردهای خوبی نمی‌گیریم. ولی اگر دیدیم جواب لبخند و نگاه ما را به‌صورت مثبت دا، از یک موضوع خیلی خنثی مثل اجناسی که دست‌فروش‌ها در مترو می‌فروشند و یا ساعت حرکت قطار و هر موضوع خنثی دیگر شروع به صحبت می‌کنیم. طرف مقابل در صورت تمایل وارد گفت‌و‌گو می‌شود و اگر موضع به حجاب و خود ما نداشت و انرژی منفی نگرفت، وارد گفت‌وگو شد و ارتباط برقرار کرد، حالا وقتی است که باید از او تعریف کنیم مثلا اگر کسی است که لباس فرم تنش نشان‌دهنده این است که شاغل یا دانشجو است از این موضوعات شروع به صحبت کنیم.

وی گفت: من خودم معمولا با افراد به‌طور مستقیم درباره حجاب‌شان صحبت نمی‌کنم و بعد از رد و بدل شدن چند جمله از خودم می‌گویم و معمولا من حجاب را با امنیت شروع می‌کنم. مثلا می‌گویم چقدر خوب است که واگن آقایان و خانم‌ها جداست و برای من که فردی اجتماعی هستم و دوست دارم ارتباط بگیرم خوب است که همه خانم هستند و می‌گویم هر جا اختلاط زن و مرد کمتر شود، احساس امنیت بیشتر می‌شود. کسی که حرف من را تأیید می‌کند، دیگر متوجه منظور من شده، اما اگر مخالفت کرد به معنی آن است که موضع من را نپذیرفته است.

چرخه با توضیح یک تجربه شخصی و استدلالی برای فرهنگ پرهیز و حفظ حریم زن و مرد در جامعه بیان کرد: من اخیرا در یک محیط اجتماعی با یک فرد صحبت کردم او موضعش این بود که طبق استدلال شما هیچ قنادی نباید شیرینی‌اش را پشت ویترین بگذارد یا هیچ صاحب رستورانی نباید غذایش را در معرض دید دیگران بگذارد، چون ممکن است دیگران بخواهند. من در پاسخ گفتم این اجناس برای فروش و خوردن هستند و یا نهایتا دزدیده می‌شوند و هدف همین است که به مصرف برسند. ولی ما با انسان سروکار داریم و نمی‌توانیم زن را با خوردنی و هر چیز دیگر مقایسه کنیم، چراکه موضوع جایگاه یک زن در جامعه مطرح است.

این روانشناس یادآور شد: در گفت‌وگو با بانوانی که در شرایط مختلف به هر دلیلی حجاب و پوشش خود را کم کردند به تجربه اعلام کردند؛ زمانی که پوششان را کاهش دادند، در جامعه بیشتر مورد تعرض قرار گرفتند.

وی در پایان با معرفی چند کتاب برای برقرار کردن ارتباط مؤثر با افراد در جامعه گفت: کتاب‌های چطور با آدم‌های دشوار تعامل کنید (جیل هسون)، مهارت‌های ارتباط مؤثر برای مشاغل یاری‌دهنده(برنارد ماس)، بله گرفتن 50 شیوه علمی متقاعدسازی و نفوذ بر دیگران(گلدستاین، مارتین، چیالدینی) از جمله کتاب‌هایی هستند که با خواندن آنها می‌توان نحوه برقرار کردن ارتباط مؤثر به‌عنوان زمینه مناسب امر به خوبی‌ها و نهی از بدی‌ها را در جامعه انجام داد.