خانه تاریخی داروغه؛ زیباترین یادگار مرمت یافته مشهد

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، مشهد از جمله شهرهای مهم گردشگری کشور به‌شمار می‌رود که مکان‌های دیدنی بسیاری را در خود جای داده است و افراد بسیاری سالانه به این شهر سفر می‌کنند، شاید فصل بهار و تابستان زمان بهتری برای سفر به شهر مشهد و بازدید از مکان‌های فرهنگی، تفریحی و زیارتی آن باشد.

با توجه به قرارگیری مضجع نورانی امام رضا(ع) در این شهر که تمامی گردشگران و زائران را به خود جذب می‌کند، شاید اینطور باشد که بازدید از خانه‌های قدیمی و تاریخی با معماری‌های زیبا معمولاً در برنامه سفر هر گردشگری به چشم نمی‌خورد، اما بناها و خانه‌های تاریخی نشان از اصالت و هویت هر شهری دارند و قدمت، فرهنگ و تمدن آن سرزمین را به نمایش می‌گذارند.

البته برخی از این بناهای تاریخی و قدیمی در طول زمان آسیب‌دیده‌ و تخریب شده‌اند، اما بسیاری از آنها توسط سازمان میراث فرهنگی یا سازمان‌های دیگر مرمت شده‌ و اصالت خود را حفظ کرده‌اند. در شهر مشهد نیز خانه‌های قدیمی مرمت شده بسیاری وجود دارد که گذشته این شهر را به تصویر می‌کشند. در این میان خانه تاریخی داروغه مشهد نیز یکی از مکان‌های فرهنگی این شهر است که با معماری زیبا و عجیب خود، چشم‌انتظار گردشگران است.

خانه تاریخی داروغه مشهد که یکی از مکان‌های دیدنی مشهد است در اواخر دوره قاجار به دستور آخرین داروغه شهر ساخته شد. یوسف‌خان هراتی اولین رئیس نظمیه پس از مشروطه بود که دستور ساخت این خانه را به منظور اقامت شخصی و پذیرایی‌های رسمی از میهمانان خود صادر کرد و چند سالی در این خانه زندگی کرد و سپس این خانه تا سال ۱۳۶۰ در اختیار ورثه او قرار گرفت.

اما در سال ۱۳۶۶ شمسی هیئت روستای شهیدیه میبد یزد، خانه داروغه را از ورثه خریداری کردند و تا مدت‌ها از این خانه برای برگزاری مراسم مذهبی استفاده می‌کردند و به تدریج این خانه به فراموشی سپرده شد و در معرض نابودی قرار گرفت. سپس در طرح بهسازی و نوسازی شهر مشهد واقع شد.

این خانه قدیمی در سال ۱۳۸۱ شمسی با شماره ثبت ۶۳۵۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این بنای تاریخی در سال ۱۳۹۱ توسط شهرداری منطقه و شرکت عمران و مسکن‌سازان ثامن با مبلغ ۳۷ میلیارد ریال خریداری شد و مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.

خانه داروغه در بافت تاریخی شهر مشهد در محدوده‌ای به وسعت ۳۶۶ هکتار قرار دارد که این محدوده در سال ۱۳۷۹ در طرح نوسازی شهر مشهد قرار گرفت. بسیاری از خانه‌های این محدوده خریداری شدند و ساکنان بومی این محله کوچ کردند و خانه‌های قدیمی تخریب و به جای آن‌ها ساختمان‌های ۱۰ تا ۱۲ طبقه تجاری برافراشته شدند، اما تنها ۴۱ بنا با وسعت حدود سه هکتار، یعنی کمتر از یک درصد بافت باقی ماند که خانه داروغه نیز یکی از آن‌ها بود.

در این زمان بود که یک گروه معماری تصمیم به مرمت این خانه و برخی دیگر از بناهای تخریب نشده این منطقه گرفتند و سپس شرکت مسکن‌سازان ثامن این خانه را که در معرض نابودی قرار گرفته بود از وارثان خانه خریداری کرد و عملیات مرمت خانه داروغه در سال ۱۳۹۱ آغاز شد.

در واقع هدف از مرمت خانه داروغه نگهداری از بناهای تاریخی و فرهنگی شهر مشهد و نمایش آن به زائران و گردشگران شهر بوده است. البته این مهم را هم باید گفت که در طول مراحل عملیات مرمت این خانه تمام تلاش معماران و کارشناسان مرمت‌‌کار بر این بود که هویت خانه از نظر ساختاری و ظاهری به طور کامل حفظ شود که بر همین اساس از مصالح خانه‌های قدیمی تخریب‌شده این منطقه و همچنین از مصالح ساختمانی با کیفیت و به روز استفاده شده است.

طرح مرمت خانه داروغه به حدی زیبا و حرفه‌ای صورت گرفت که در سال ۲۰۱۶ میلادی جایزه آسیا-اقیانوسیه از سازمان یونسکو را از آن خود کرد. این جایزه از میان ۱۳ طرح حفظ آثار تاریخی و میراث فرهنگی کشورهایی مانند استرالیا، هند، چین، ژاپن و پاکستان به خانه داروغه تعلق گرفت و مایه فخر و مباهات ایران شد.

اجرای کار مرمت این خانه از تجربه کارشناسان حرفه‌ای در زمینه معماری، باستان‌شناسی، مستندنگاری و مرمت آثار تاریخی بهره گرفته شد. این کار با بودجه یک میلیارد تومان در سال ۱۳۹۴ به پایان رسید و این خانه به عنوان زیباترین خانه مرمت یافته در شهر مشهد بازگشایی شد و در نهایت هم برنده جایزه حفظ آثار تاریخی از یونسکو شد. امروزه خانه داروغه با فضاهای اداری و موزه در انتظار بازدیدکنندگان و علاقه‌مندان به آثار تاریخی است.

 معماری و پلان خانه تاریخی داروغه مشهد

خانه تاریخی داروغه مشهد در زمینی به مساحت ۱۱۰۰ مترمربع قرار دارد که معماری این بنا تلفیقی از معماری ایرانی و روسی است. این خانه در ابتدای کوچه داروغه قرار دارد و درب ورودی آن در ضلع جنوبی خانه واقع شده است و گردشگران به محض عبور از درب خانه و ورود به حیاط متوجه می‌شوند که این خانه حدود ۷۵ سانتی‌متر از سطح کوچه پایین‌تر است.

در حیاط خانه داروغه حوضی زیبا و دو باغچه کوچک توجه شما را جلب می‌کند و سپس نمای خانه‌ای دو طبقه را مشاهده می‌شود که دو ضلع نشیمن و یک ضلع غلام‌‌رو به هم متصل دارد. این خانه به‌گونه‌ای ساخته شده که ضلع شمالی، شرقی و غربی حیاط را به طور کامل پوشانده است که در معماری به این شیوه «سه طرف ساخت» که این شیوه بیشتر در خانه‌های تاریخی ایرانی مشهود؛ می‌گویند.

طرح تراس و پله‌هایی که در دو طرف بنای خانه داروغه قرار دارد از معماری روسی الگو برداری شده است. برخی از تزیینات به‌ کار رفته در این خانه مانند کاشی‌کاری‌های هفت رنگ در نمای خانه، تزئینات چوبی در سقف اتاق‌ها، تندیس‌هایی به شکل شیرهای بالدار، فرشته‌ها و تندیس‌های قالبی گچی همه نشان از معماری روسی دارد.

در قسمت شمالی این خانه تاریخی مشهد، ایوانی با چهار ستون مشاهده می‌شود که ستون‌ها جلوتر از ایوان هستند و به کف حیاط می‌رسند، این ستون‌ها آجرکاری زیبایی دارند. همچنین در دو طرف ایوان شمالی دو پلکان به صورت مورب و با نرده‌های ظریف فلزی به چشم‌ می‌خورند و در بخش غربی این خانه نیز ایوانی ستون‌دار دیده می‌شود که با کاشی‌های هشت‌ضلعی و بیضی با نقش‌های گل و گیاه تزیین شده‌اند. در بالای این ایوان هم جمله«بسم‌الله الرحمن الرحیم» و عبارت«محمد(ص)، شمع جمع آفرین» حک شده است.

خانه داروغه مشهد به گونه‌ای طراحی و معماری شده است که نیازهای ساکنان آن به کمک نیروهای طبیعی به‌ وسیله انرژی باد، آب و خورشید تامین شود. در این خانه دو قسمت تابستان‌نشین و زمستان‌نشین وجود دارد که هرکدام برای استفاده در فصل‌های مختلف به کار می‌ر‌ود. قسمت زمستان‌نشین رو به آفتاب قرار دارد تا بتوان در فصل‌های سرد از نور و انرژی خورشید بهره گرفت و مطبخ نیز در این قسمت خانه قرار گرفته است. همچنین در زیرزمین نیز وسایل گرماساز واقع شده است تا به وسیله آن‌ها دمای خانه گرم و مطبوع شود.

اولین حمام اختصاصی و شومینه در خانه داروغه

قسمت عجیب دیگر خانه داروغه وجود پنجره‌های دوجداره و شومینه در قسمت زمستان‌نشین است که از نخستین‌های این خانه بشمار می‌رود و بسیار هوشمندانه به نظر می‌رسد. برخلاف خانه‌های قدیمی که بخش تابستان‌نشین و زمستان‌نشین در دو طرف حیاط قرار می‌گیرد، در خانه داروغه هر دو بخش تابستان‌نشین و زمستان‌نشین در هر دو طرف حیاط ساخته شده است.

اولین حمام اختصاصی نیز به خانه داروغه تعلق دارد، چرا که در آن زمان مردم به حمام عمومی می‌رفتند و خانه‌ها به جز دو بخش نشیمن و یک ضلع غلام‌رو، حمام اختصاصی نداشتند. همچنین از دیگر قسمت‌های خانه تاریخی داروغه می‌توان به دو طبقه نانوایی اختصاصی، اتاق‌های بادگیر، حوض سنتی، مطبخ و سرداب اشاره کرد.

مطبخ این خانه در حال حاضر به عنوان قهوه‌خانه سنتی استفاده می‌شود و در بخش دیگری از خانه یک عکاس‌خانه احداث شده است. در طول بازدید در طبقه اول خانه داروغه می‌توان از صنایع دستی و نقره‌جاتی که به‌ فروش گذاشته شده است یکی را به یادگار از این خانه انتخاب کرد.

در بازدید از خانه‌های تاریخی مشهد مانند خانه تاریخی داروغه بهتر است از گرما و سرمای طاقت‌فرسای شهر مشهد به دور بود، از این‌رو ماه‌های بهاری بهترین زمان پیشنهادی برای بازدید است.

این خانه تاریخی مشهد در ایام نوروز برای جلوگیری از ازدحام و رفاه حال گردشگران، همه روزه از ساعت 8 تا ۲۲ باز است و در این ایام نیز مراسم جشن آیینی با لباس‌های زیبای محلی و رقص و آواز برگزار می‌کند.

خانه داروغه در استان خراسان رضوی، مشهد، محله بزرگ نوغان، ریز محله قبر میر، خیابان نواب صفوی، شارستان رضوی، راسته حوض مسگران، کوچه داروغه واقع شده است. فاصله خانه داروغه تا حرم امام رضا (ع) 1.4کیلومتر است که حدود پنج دقیقه می‌شود.