مددکاری دینی به دنبال تعالی انسان است

محمد دهقانی شورکی، مدیرعامل مرکز علمی، فرهنگی و ‌نیکوکاری بشری در گفت‌وگو با ایکنا از قم، با بیان اینکه بین صاحب‌نظران در خصوص نسبت دین و مددکاری اجتماعی، اختلاف وجود دارد، بیان کرد: برخی از صاحب‌نظران معتقدند که اساساً دین و مددکاری اجتماعی با هم ارتباط ندارند و این دیدگاه در هر دو قشر حوزوی و دانشگاهی وجود دارد؛ استدلال دانشگاهیان این است که مددکاری اجتماعی یک حرفه مانند سایر حرفه‌ها و مبتنی بر دانش‌هایی است، بنابراین دین نمی‌تواند محتوای آن را تغییر دهد و تنها نکاتی را برای مددکار خوب بودن، بیان می‌کند، به‌طورمثال عنوان می‌کند که انصاف و اعتبار داشته و راز نگه دار باش، اما نمی‌تواند مددکاری را تحت شعاع قرار دهد.

وی افزود: استدلال دیگر این گروه این است که دین اساساً یک مفهوم پسارنسانس، نوین و زائیده شده در دل مدرنیته است و به عنوان یک بنیان معنوی نمی‌تواند هیچ‌گونه ارتباطی با مفهوم مدرن برقرار کند.

دهقانی شورکی گفت: در نگاه بعد که نگاه حوزوی و دینی است هم ارتباطی بین دین و مددکاری اجتماعی وجود ندارد. این استدلال می‌گوید دین به تنهایی جامعیت دارد و ما مفهومی به عنوان مددکاری اجتماعی نداریم؛ مددکاری اجتماعی یک حرفه جدید است، اما در دین یک سری تکالیف اجتماعی مانند رسیدگی به فقرا، امر به معروف و نهی از منکر، انفاق و مواسات را داریم که اگر این تکالیف اجتماعی انجام شود، مشکلات و آسیب‌های اجتماعی به خودی خود تمام می‌شوند، درنتیجه یک جامعه ایمانی مشکلات اجتماعی نخواهد داشت که بخواهیم به دنبال مددکاری اجتماعی برویم.

مدیرعامل مرکز علمی، فرهنگی و ‌نیکوکاری بشری تصریح کرد: هردوی این دیدگاه‌ها بر این باورند که دین و مددکاری اجتماعی ارتباطی با هم ندارند و تفاوت، تنها در نوع دیدگاه و اعتقاد آنهاست؛ اما در هر صورت آسیب اجتماعی یک واقعیت غیرقابل انکار و یک واقعیت است که راهکار حل آن را هر کدام از این دو دیدگاه در فضای مختص خود دنبال می‌کنند.

معنای صحیح مددکاری اجتماعی

وی در توضیح معنای صحیح و واقعی مددکاری اجتماعی بیان کرد: دیدگاه دیگری که ما به آن معتقدیم این است که مددکاری اجتماعی چیزی جز ایجاد ارتباط صحیح بین فرد و جامعه نیست، مددکاری به دنبال ساخت یک جامعه سالم است به نحوی که ارتباط افراد را با جامعه تصحیح کند، مثلاً مددکاری اجتماعی در قبال فرد معتاد به دنبال این است که چگونه می‌توانیم این فرد را مدیریت کنیم که هم خودش آسیب کم‌تری ببیند و به سمت رشد و ترک اعتیاد برود و هم جامعه به دنبال آن کمتر آسیب ببیند، این فرآیند، وظیفه مددکار اجتماعی در همه عرصه‌هاست؛ پس مددکاری اجتماعی فرد و جامعه را به نحوی مدیریت می‌کند که با یکدیگر ارتباط بهتری برقرار کنند.

دهقانی شورکی ادامه داد: در این بحث، دو مفهوم اساسی فرد و جامعه بیان می‌شود؛ دین نیز در رابطه با این دو مفهوم ابراز نظر کرده، تعریف و احکام برای آنها ارائه داده و راه‌های پیشرفت و رشد برای هر دوی آنها بیان کرده است، پس چطور می‌توان گفت دین نمی‌تواند تأثیری بر مددکاری اجتماعی بگذارد، زیرا مبنای مددکاری اجتماعی بر پایه دو مفهوم فرد و جامعه است که دین در مورد هر دو نظر داده، پس دین در مددکاری اجتماعی مؤثر است.

این فعال اجتماعی افزود: مددکاری اجتماعی بر چندین علم و دانش انسانی مانند اقتصاد، روانشناسی، جامعه‌شناسی و مدیریت استوار است که شالوده این موارد در میدان اجرا با خدمت اجتماعی متفاوت است. ما در دین اسلام، مصادیقی زیادی از خدمت اجتماعی داریم، اما آیه روشن و واضحی برای مددکاری اجتماعی نداریم.

وی در پاسخ به این سؤال که چگونه می‌توان مددکاری اجتماعی با رویکرد دینی تولید کرد، گفت: این مسئله باید با نگاه تأسیسی تولید شود؛ مثلاً مفهومی مانند زن سرپرست خانوار در مددکاری اجتماعی به رسمیت شناخته می‌شود، زمانی که این فرد در ارتباط با جامعه به مشکل می‌خورد مددکاری اجتماعی برای درمان آن راهکارهایی مانند توانمندسازی ارائه می‌دهد؛ در دین نیز، آیات و روایات متعدد در رابطه با کمک به بی‌سرپرستان داریم، بعضی افراد آیات و روایات را جمع‌آوری کرده و ابراز می‌کنند که مددکاری اجتماعی و دین یک نظر دارند؛ اما ما معتقدیم نگاه دین چیز دیگری است.

عدم به رسمیت شناختن زن سرپرست خانوار در مددکاری اسلامی

دهقانی شورکی تأکید کرد: در این مبحث ابتدا باید ببینیم اساساً دین، زن سرپرست خانوار را به رسمیت می‌شناسد یا نه؟ ما معتقدیم دین اصلاً مفهومی به نام زن سرپرست خانوار را به رسمیت نمی‌شناسد و آیه روشنی نیز در این باره وجود ندارد؛ تفاوت مددکاری اسلامی و مددکاری غیراسلامی در اینجا مشخص می‌شود.

وی افزود: مددکاری اسلامی به این معنا نیست هر مبحثی را که مددکاری اجتماعی غربی عنوان می‌کند، بپذیریم و در کنار آن تنها احکام اسلامی را رعایت کنیم، مددکاری اسلامی اساساً مفهومی به نام سرپرست خانوار را به رسمیت نمی‌شناسد و معتقد است باید مدل آن را عوض کرد.

مدیرعامل مرکز علمی، فرهنگی و ‌نیکوکاری بشری ادامه داد: در غرب براساس مبانی مختلف در حوزه‌های مختلف مانند مبانی انسان‌شناسی، هستی‌شناسی و تمام مبانی فکری مختلف که ذیل مفهوم کلان اومانیسم تعریف می‌شود، یک‌سری دانش‌ها و حرفه‌ها از جمله مددکاری اجتماعی تولید شده است که مجدداً با توجه به همان مفاهیم و مبانی، یک سری مفاهیم و مبانی اولیه در دانش شکل می‌گیرد؛ به عنوان نمونه براساس نگاه غرب به انسان و زن و نیز نگاه فمینیستی و تساوی جنسیتی حاکم در جامعه غربی، مفهوم زن سرپرست خانوار در غرب شکل می‌گیرد که این مفهوم در نظام اجتماعی و اقتصادی آنها آسیب‌پذیر است.

وی افزود: درنتیجه چون رسالت مددکاری، جلوگیری از آسیب اجتماعی است، این حرفه در غرب تمام تلاش خود را برای عدم آسیب به مفهوم زن سرپرست خانوار به کار می‌گیرد، اما در مقابل تلاشی برای کم شدن و از بین رفتن این مفهوم انجام نمی‌دهد، زیرا براساس مبانی تمدن غربی از مفهوم کلان اومانیسم تا ریزنظریه‌هایی مانند فمینیسم و آزادی بی‌ضابطه، همه مفهومی به نام زن سرپرست خانوار را به رسمیت می‌شناسند و معتقدند که می‌شود و باید در جامعه‌ای هر فردی آزادانه انتخاب کند که زن سرپرست خانوار باشد، اما به دلایلی این قشر آسیب‌پذیرترند و باید این آسیب‌ها را کاهش داد.

دهقانی شورکی در رابطه با نگاه اسلامی به مقوله زن سرپرست خانوار گفت: مددکاری اجتماعی دینی معتقد است این مفاهیم بنیادین که در مددکاری اجتماعی شکل می‌گیرد با توجه به مبانی غربی بوده و دینی که با توجه به آیات و روایات تأکید بر ازدواج، خانواده‌محوری و دوری از زندگی فردی دارد، نمی‌تواند این به این مفهوم رسمیت ببخشد و مانند غرب برای کنترل آسیب آنها به‌طورمثال از طریق ایجاد اشتغال خانگی کار کند.

وی تصریح کرد: مددکاری اسلامی اساساً با چنین مفهومی مخالفت می‌کند، اما این مخالفت به معنای انکار آن نیست، زن سرپرست خانوار واقعیتی است که شریعت به آن رسمیت نمی‌دهد، یعنی در جامعه با ارائه خدمات منجر به تثبیت و توسعه این مفهوم نمی‌شود و تمام خدمات ارائه شده در راستای کاهش این مفهوم در جامعه است. اما برخلاف این نظریه، خدمات ارائه شده از طرف مددکاری غربی منجر به تثبیت این مفهوم در جامعه می‌شود.

این فعال اجتماعی ادامه داد: دین اسلام معتقد است خدمات در جامعه باید به نحوی مدیریت شود که این زن به سمت خانواده، ازدواج و زندگی جمعی برود تا به مرور این مفهوم از جامعه برچیده شود؛ این نگاه یک تفاوت اساسی بین مفهوم مددکاری اجتماعی غربی و دینی است که نه تنها در این مفهوم بلکه در تمام حوزه‌ها و همه مفاهیم این تفاوت نگاه وجود دارد.

فرق خدمت اجتماعی با مددکاری اجتماعی

دهقانی شورکی گفت: یکی از تفاوت‌های مهم مددکاری دینی و غیردینی این است که ما معتقدیم همه نیاز به مددکاری دارند، اما سطوح آن متفاوت است، مفهوم مددکاری دینی اسلامی و قرآنی یعنی رشد انسان و اینکه انسان برای رشد کردن نیازمند طی چه مراحلی است؟ این مراحل از نگاه دین شامل 4 مرحله نیازهای مقدماتی و شناختی؛ مرحله شخصیت سالم، مرحله هویت فردی صحیح، مرحله هویت جمعی و قرارگیری در نظام فعالیت اجتماعی است.

وی تشریح کرد: مددکاری دینی باید به افرادی که در هر مرحله‌ از این مراحل تعریف شده، مشکل دارند کمک کند تا آن فرد مراحل را در جهت رشد طی کند، مسائلی مانند سالمندی و ایتام، تنها برای یک مرحله از مراحل ذکر شده است و مراحلی وجود دارد که در نگاه غربی اصلاً اهمیت ندارد.

این فعال اجتماعی تصریح کرد: افرادی که اسامی مانند مددکاری اجتماعی دینی و مددکاری دینی و اسلامی را بیان می‌کنند، غالباً مددکاری را متوجه نشده‌اند و بیشتر خدمت اجتماعی را با مددکاری اجتماعی یکی می‌دانند، مانند توزیع سبد ارزاق، کمک به فقرا و مؤسسات خیریه، انفاق، ایثار، مواسات و برطرف کردن نیازهای مؤمنان که همه این موارد وسیله، روش و ابزاری برای خدمت اجتماعی است که به کمک مددکاران اجتماعی می‎آید.

وی با بیان اینکه باید بین خدمت اجتماعی و مددکاری اجتماعی تفکیک قائل شد، گفت: تمام مواردی که گفته شد مانند انفاق، رسیدگی به ایتام، کمک به فقرا و امثالهم که آیات و روایات زیادی نیز در رابطه با آنها داریم، خدمت مؤمنانه هستند و مددکاری اجتماعی بحثی غیر از خدمت اجتماعی است.

مدیرعامل مرکز علمی، فرهنگی و ‌نیکوکاری بشری در ادامه در تشریح فعالیت‌های این مرکز بیان کرد: مجموعه بشری در دو حوزه فعالیت می‌کند؛ بخش اول مربوط به کارهای علمی و پژوهشی است که شامل مواردی مانند اینکه مددکاری چیست؟ نسبت آن با دین چیست؟ چه کارهایی در مددکاری در حال انجام است و باید انجام شود؟ و به طور کلی بحث‌های علمی حوزه مددکاری اجتماعی را دنبال می‌کند که در این حوزه سالانه چند دوره آموزشی نیز برگزار می‌شود.

وی افزود: بخش دیگر فعالیت‌ مرکز بشری در حوزه خدمات است و هر دو سال یکبار، در رابطه با موضوعی از مسائل اقشار آسیب‌پذیر فعالیت می‌کنیم تا اگر به‌طور خاص از مددکاری اجتماعی صحبت می‌شود در میدان عمل نیز مشاهده و ارزیابی شود که در سال جاری فعالیت ما در حوزه سالمندان است و مقرر شده سالمندان تحت پوشش نهادهای حمایتی به‌طورکامل تحت پوشش این مرکز قرار بگیرند تا با ارائه خدمات مددکارانه به این افراد، برای کارهای علمی نیز اطلاعات کسب کنیم.

فقر، فساد و اطلاعات ناصحیح؛ سه ضلع آسیب اجتماعی

وی با بیان اینکه برای شکل‌گیری آسیب اجتماعی چند مؤلفه نیاز است، گفت: یکی از این مؤلفه‌ها فقر است، همان‌طور که مقام معظم رهبری فرمودند و خود ما نیز لمس کردیم، دهه گذشته، یک دهه سنگین اقتصادی برای مردم بود؛ مؤلفه دوم فساد اجتماعی و سومین مؤلفه اطلاعات ناصحیح و جهل مردم است که با اقداماتی که در شبکه‌های اجتماعی و فعالیتی که رسانه‌های غربی انجام می‌دهند در کنار کم‌کاری رسانه‌های داخلی، مردم در حال دریافت اطلاعات ناصحیح هستند.

دهقانی شورکی بیان کرد: موارد ذکر شده سه ضلع شکل‌گیری آسیب اجتماعی است که در جامعه ما در 10 سال گذشته این سه ضلع را به صورت تمام و کمال شاهد بودیم، از طرفی نمود آسیب اجتماعی در حدود 10 تا 15 سال زمان می‌برد، درنتیجه ما در سال‌های آینده با یک سونامی آسیب‌های اجتماعی مواجه خواهیم شد که ابزار رفع آن چیزی جز مددکاری با رویکرد اسلامی نیست.

وی در پایان تصریح کرد: ما اگر امروز به دنبال تولید مبانی مددکاری اسلامی نباشیم، روش‌ها را استخراج نکنیم و در نمونه‌های کوچک تست نکنیم؛ 10 سال آینده پاسخگوی جامعه نخواهیم بود، افردی که آسیب اجتماعی دیده‌اند از مردم خود ایران هستند، ما امروز باید به مسئله مددکاری اجتماعی با نگاه دینی توجه کنیم تا بتوانیم در آینده مسائل و نیازها را پاسخگو باشیم.