سیری در گستره کهن روضه‌خوانی
روضه‌خوانی گستره کهنی دارد و به ماجرای حضور جابر بر سر مزار امام حسین(ع) بازمی‌گردد. در طول تاریخ ائمه بزرگوار مانند امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع) و امام رضا(ع) بارها بر لزوم عزاداری با معرفت برای امام حسین(ع) و شهدای کربلا تأکید کردند.
رضا سلیمان‌نوری، پژوهشگر فرهنگی، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، در خصوص ریشه برگزاری روضه‌های خانگی اظهار کرد: موضوع روضه‌خوانی گستره کهنی دارد و به ماجرای حضور جابر بر سر مزار امام حسین(ع) بازمی‌گردد. در طول تاریخ، ائمه بزرگوار ما مانند امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع) و امام رضا(ع) بارها بر لزوم عزاداری با معرفت برای امام حسین(ع) و شهدای کربلا تأکید کرده‌اند. کم‌کم در خانواده‌های شیعی، برای حفظ فرهنگ تشیع، عزاداری امام حسین(ع) به‌عنوان یک پایه اساسی قرار گرفت.
وی ادامه داد: تا دوران آل‌بویه هیچ حکومت رسمی شیعه در ایران نداریم. در دوران آل بویه نیز با وجود شیعه بودن حکومت، سیستم کلی کشور بیشتر اهل سنت و پیرو خلفای عباسی بودند و در نتیجه فضای عزاداری کامل وجود ندارد. هر چند آل بویه عزاداری را زنده می‌کنند و تعزیه‌گردانی و شبیه‌خوانی را ایجاد می‌کنند، اما باز چون در دوره‌های بعد بیشتر اهل سنت حاکم می‌شوند این فضا ادامه پیدا نمی‌کند. در خراسان، ابتدا در دوران سربداران این حرکت رشد و نمو پیدا می‌کند و در طول حکومت سربداران در خراسان، شاهد عزاداری‌های باشکوهی در ماه محرم هستیم. در دوران صفوی، صفویان تشیع را دین رسمی کشور اعلام می‌کنند و در نتیجه فضایی برای برگزاری تمام آیین‌های مهم شیعه از جمله عزاداری محرم، جشن‌های عید غدیر و ... ایجاد می‌شود. پس از آن، در دوران افشاریه، قاجاریه، پهلوی و جمهوری اسلامی، فضاهای مختلفی برای عزاداری ایجاد می‌شود که پس از مسجد، آن‌ها را با عنوان مهدویه، تکیه، حسینیه، مهدیه، عباسیه و ... می‌شناسیم.
قدمت روضه‌خوانی در خانه‌ها به دوران صفوی بازمی‌گردد
این پژوهشگر فرهنگی با بیان اینکه ریشه روضه‌خوانی در خانه‌ها، بیش از همه به دوران صفوی و بعد از قاجار بازمی‌گردد، ادامه داد: بزرگترین تکیه کشور، تکیه دولت در تهران است که در دوران پهلوی اول از بین می‌رود. این تکیه بزرگترین پایگاه برگزاری هر نوع عزاداری بود. پس از بین رفتن این مجموعه و ابراز مخالفت سیستم دولتی، برنامه‌های رسمی به داخل خانه‌ها تغییر فضا می‌دهند. به این ترتیب، کم کم در دوران پهلوی دوم هر چند فضا بازتر می‌شود، اما این روضه‌خوانی‌های داخل خانه که یک یا دو خانواده کنار یکدیگر می‌نشستند تبدیل می‌شود به روضه‌خوانی‌های خانگی که در یک محل کنار یکدیگر می‌نشینند و تاکنون نیز ادامه دارد. در مشهد، عزاداری‌های قدیمی در خانه‌های منتسب به روحانیان و با حضور علما و مردم برگزار می‌شود. چهار روضه بالای صد ساله در مشهد داریم که روضه‌های خانگی هستند و در خانه‌هایی برگزار می‌شوند که در زمان‌هایی غیر از محرم و صفر و در برگزاری روضه، به عنوان منزل مسکونی از آن‌ها استفاده می‌شده است. مانند روضه منزل مرحوم سیدجواد سیستانی برادر آیت‌الله‌العظمی سیستانی که روضه پدری این خاندان است. روضه منزل مرحوم شیخ مرتضی واعظ عیدگاهی که روضه خاندانی ایشان است.
وی اظهار کرد: مرحوم واعظ عیدگاهی از منبری‌های معروف خراسان در ابتدای سده معاصر بوده است. روضه حسینیه شیخ محمدتقی بجنوردی که در خانه شیخ محمدتقی بجنوردی برگزار می‌شده است و بعد از طرح نوسازی اطراف حرم، به حسینیه‌ای که آن خانواده در محدوده میدان شهدا خریدند منتقل شده است و سه نسل روضه‌خوانی در منزل این آیت‌الله است. مورد چهارم روضه خانه آقای شاه است که در منطقه گنبد سبز برگزار می‌شود. مرحوم شاه‌حیدری از بزرگان دینی غیرمعمم مشهد در اوایل سده معاصر است. اصول برگزاری روضه در این چهار خانه با سایر روضه‌های خانگی زنانه و مردانه که در سطح شهر برگزار می‌شود متفاوت است. معمولاً در مشهد برای روضه‌های زنانه خانگی حداکثر دو روحانی و اگر روضه خانوادگی خیلی اصل و نسب‌دار و بزرگی باشد سه روحانی حضور دارند. هر یک از این منبری‌ها بین 5 تا 15 دقیقه روضه می‌خوانند و کل فضای روضه با تأخیرهایی که دارد شاید یک ساعت بیشتر زمان نبرد. اگر بخواهند مراسم را خیلی باشکوه‌تر برگزار کنند، شاید در کنار این روضه‌خوانی، ختم انعام و ... نیز بخوانند و پذیرایی داشته باشند. معمولاً روضه‌های خانگی زنانه است. روضه‌های خانگی مردانه صبح و روضه‌های خانگی زنانه عصر برگزار می‌شود.
این خراسان‌پژوه ادامه داد: روضه‌های خانگی در فضای منازل ما با حدود 80 تا 90 متر برگزار می‌شود. با توجه به شیوع ویروس کرونا، روضه‌خوانی با حضور 10 تا 15 نفر برگزار می‌شود. در فضای 80 متری نیز با توجه به دستورالعمل‌های بهداشتی، تا 20 نفر می‌توانند حضور داشته باشند. روضه‌های خانگی به دلیل کوچک بودن جمع و کوتاه بودن زمان روضه می‌تواند راه علاجی برای وضعیت کنونی باشد، اما روضه‌های خانگی محرّمی مردانه معمولاً صبح برگزار می‌شود و شلوغ است. با توجه به شرایط کنونی باید برای این روضه‌ها تدابیری اندیشید، مثلاً در چهار روضه محرمی که از آن‌ها نام برده شد جای نشستن وجود ندارد. اگر عزاداری‌ها می‌خواهد در این فضاها برگزار شود باید نحوه ورود و خروج کنترل شود و روضه با رعایت فاصله اجتماعی باشد.
سلیمان نوری افزود: به عنوان یک فعال فرهنگی از تمام مردم درخواست دارم مسائل بهداشتی را در ایام عزاداری اباعبدالله(ع) رعایت کنند، اگر این موضوع رعایت نشود قطعاً شاهد از دست دادن عزیزان بسیاری خواهیم بود که به دلیل عدم رعایت حق‌الناس از دست می‌روند. همانگونه که می‌دانید خداوند از حق خود می‌گذرد، اما از حق‌الناس نمی‌گذرد. درست است که عزاداری اباعبدالله واجب است و یکی از شعائر دینی بزرگ شیعه محسوب می‌شود، اما در کنار آن باید به حفظ جان برادر و خواهر شیعی نیز توجه کنیم. این موضوع را در نظر بگیریم که کاری نکنیم در روز محشر در پرونده اعمالمان ایجاد شرایط از دست دادن برادر یا خواهر شیعی ثبت شده باشد. بزرگترین آسیب روضه‌های خانگی نشستن‌های بعد از روضه است. معمولاً روضه زنانه تازه بعد از رفتن روحانی آغاز می‌شود و روضه‌های اجتماعی خانوادگی شروع می‌شود. یعنی بحث دینی روضه کنار گذاشته می‌شود و غیبت‌ها، مشاوره‌ها و حتی مشاوره‌های پزشکی آغاز می‌شود. این موضوع قطعاً در زندگی عادی فرد تأثیرگذار است و ممکن است زندگی او را به هم بزند.
این خراسان‌پژوه در خصوص نحوه انتخاب روضه‌خوانان بیان کرد: از بین چهار روضه کهنی که در مشهد برگزار می‌شود، روضه آقا سیدجواد سیستانی و شیخ محمد تقی بجنوردی، به نوعی بازار ارائه توانایی روضه‌خوانی برای روضه‌خوانان جوان بوده و هست. در این دو روضه معمولاً کسی برای دریافت پاکت، روضه نمی‌خواند. بانوان یا آقایانی که روضه را گوش می‌دهند وقتی می‌بینند آن روضه‌خوان برای فضای روضه خانگی آن‌ها مناسب است شماره او را از متصدی حسینیه یا خود روضه‌خوان می‌گیرند و با او تماس می‌گیرند و ارتباط کاری برقرار می‌شود. نوع دوم این است که فردی به روضه خانگی می‌رود و از روضه‌خوانی که در روضه حضور دارد خوشش می‌آید و او را به روضه خود دعوت می‌کند. یکی از موضوعاتی که اکنون وجود دارد این است که سطح سواد اجتماعی روضه‌خوان‌های ما نسبت به سخنران‌های حرفه‌ای و برجسته شهر پایین‌تر است. این پایین‌تر بودن سطح سواد اجتماعی می‌تواند مشکلاتی را ایجاد کند. راه حل این مشکل این است که مدیران حوزه علمیه خراسان تمهیداتی برای پرورش منبری‌های آگاه به مسائل روز جامعه به کار گیرند.
حضور دو منبری در روضه‌های خانگی
وی تصریح کرد: زمانی در روضه‌های خانگی دو منبری حضور داشتند؛ یک مسئله‌گو و یک منبری یا روضه‌خوان حضور داشتند. روحانی مسئله‌گو فقط مسائل دینی را بیان می‌کرد و به هیچ وجه روضه نمی‌خواند. اگر در آن زمان 6 مرجع تقلید داشتیم، روحانی مسئله‌گو حداقل به مسئله پنج مرجع تقلید مسلط بود، اما اکنون فعالیت این دو روحانی با یکدیگر ترکیب شده و معمولاً دوستانی که مسئله می‌گویند به مسائل سه مرجع تقلید از بیست مرجع تقلید مسلط هستند و تلاش می‌کنند تا از داشته‌های خود، مردم را اقناع کنند و چون سخنان این روحانی برای فرد مقابل مخصوصاً نسل جوانی که از مرجعیت دیگری پیروی می‌کند قابل پذیرش نیست، خود به خود باعث ایجاد فاصله دینی و فرهنگی و گریز می‌شود.
این پژوهشگر فرهنگی اظهار کرد: از بزرگان حوزه و مدیریت حوزه علمیه تقاضا می‌کنم کمی بیشتر روضه‌خوان‌ها و منبری‌ها و مداحان ما را به چارچوب نیازهای دینی جامعه هدایت کنند. اگر این افراد هدایت نشوند نیازها به سویی و ارشادات به سوی دیگری می‌رود و این عدم هم‌خوانی‌ها باعث گریز نسل جوان از دین می‌شود.
انتهای پیام
