غفلت از راویان و روایات غیرفقهی در منابع روایی

به گزارش ایکنا، اسماعیل اثباتی، استادیار دانشگاه علامه طباطبایی(ره)، اول دی‌ماه در ادامه سلسله نشست‌های کتاب عیون اخبار الرضا(ع) از نگاه فرهیختگان به بحث «بازشناسی منابع مکتوب شیخ صدوق در تألیف کتاب عیون اخبارالرضا(ع)» پرداخت و گفت: شیخ صدوق در کتاب عیون اشاره نکرده مطالبی را که نقل کرده از چه راهی به دست آمده و دقیقاً منبع او چیست؟ ولی در نوشتن کتاب «من لایحضر» به برخی منابع خود تصریح کرده است. بنابراین بازیابی منابع سبب صحت اطمینان بیشتر به روایات این اثر است.

وی با تأکید بر لزوم بازخوانی میراث علمی و فرهنگی گذشته، تصریح کرد: متأسفانه آن‌قدر که باید و شاید، به این مسئله نپرداخته‌ایم و میراث زیادی از این طریق از دست ما رفته است. در جامعه ما بیش از آنچه که به میراثی چون آثار علمی بها داده شود، به میراث دست‌ساخت گذشتگان مانند سفالینه‌ها بها داده می‌شود. 

اثباتی با اشاره به اهمیت بازیابی منابع علمی بیان کرد: پیشینیان و متقدمین بزرگ محدث مانند کلینی و صدوق قرائن و شواهدی داشتند که یکی از این قرائن، منبع مورد استفاده آنها بوده است، امروز هم به همین جهت، روایت کلینی برای ما اهمیت بیشتری نسبت به بحار و کتاب سلیم بن قیس دارد و آنها هم طبیعتاً به برخی منابع اهمیت بیشتری می‌دادند.

وی با بیان اینکه شیخ صدوق در موارد اندک به منبع مورد استفاده خود مانند جامع استادش محمدبن ولید اشاره کرده است، افزود: برخی مواقع هم مطالبی را نقل کرده که در آن مثلاً سند ریان بن سلط وجود دارد و چون این شخص خودش صاحب کتاب حدیثی بوده، بنابراین به احتمال زیاد از این کتاب استفاده کرده است؛ یا وقتی صد روایت را پشت سر هم با یک سند نقل کرده، یعنی از روی یک کتاب این کار را کرده است. این روش در گذشته پسندیده بوده و علامه حلی و مجلسی و ... هم این کار را کرده‌اند.

اثباتی با بیان اینکه برای دستیابی به منابع مورد استفاده صدوق در عیون راه‌هایی وجود دارد، اظهار کرد: اولین راه سبک روایت است که نشان‌دهنده منبع مورد استفاده است، مثلاً مسائل محمدبن سنان کتاب مشهوری بوده و صدوق هم روایاتی را از ابن سنان نقل کرده که نوع بیان روایات یعنی پرسش و پاسخ نشان می‌دهد صدوق به این کتاب دسترسی داشته است.

وی افزود: همچنین رجال شیخ طوسی و نجاشی از افرادی نام برده‌اند که مسائلی از امام رضا داشته یا راویان ایشان بوده است؛ ما این راویان را از فهرست نجاشی و شیخ استخراج کرده و با روایت آنها در عیون و مابقی آثار صدوق تطبیق کرده‌ایم و اگر سندها یکسان نقل شده باشد، به احتمال زیاد این کتب به دست صدوق رسیده است.

بررسی اسناد تکراری؛ راهی برای بازیابی منابع

استاد دانشگاه علامه طباطبایی، اضافه کرد: یکی دیگر از راه‌ها این است که سندهای این کتاب را بررسی و اسناد تکراری را جست و جو کنیم؛ سند تکراری نشان می‌دهد که از کتابی استفاده شده است، در این صورت دوباره باید به کتب فهرست مراجعه کرده و ببینیم از چه کتابی استفاده شده است.

اثباتی با بیان اینکه یکسان بودن عنوان باب با کتاب در فهرست‌ها و نقل روایات متعدد با یک سند، دلیلی برای یافتن منبع مورد استفاده است، اظهار کرد: سبک گزارشگری در روایت مانند پرسش و پاسخ همچنین روایات پراکنده و یکسانی طرق فهرست نجاشی و شیخ طوسی با اسناد عیون یکسانی نشان می‌دهد صدوق از منبع خصی نقل کرده است.

اثباتی اضافه کرد: وقتی به اسناد روایات عیون رجوع می‌کنیم، می‌بینیم نام چند نفر وجود دارد که به آنها کتابی نسبت داده شده است، لذا فهم اینکه صدوق از چه کتابی نقل کرده، دشوار می‌شود؛ در این موارد تا قرینه مانعه و صارفه نداشته باشیم، مجبوریم در حد احتمال نگه داریم و نمی‌توانیم منبع را به یکی از آنها نسبت بدهیم.

وی افزود: گاهی با روایاتی در آثار صدوق مواجهیم که راویان آنها در منابع رجالی ناشناخته است، ضمن اینکه برخی کتب رجالی به دست ما نرسیده به خصوص در فهرست نجاشی و طوسی ذکر کسانی است که صاحب کتاب بوده‌اند و این افراد وجود ندارند.

اثباتی با اشاره به عمده منابع مورد استفاده صدوق در عیون، گفت: کتاب ابن سنان و وشاء در دوره نجاشی هم معروف بوده و صدوق بخش زیادی از این کتب را در عیون نقل کرده است. مسائل احمدبن عمر حلال، مسائل سعدبن سعد اشعری قمی هم از دیگر آثار مورد استفاده صدوق است که به دست نجاشی رسیده و کلینی هم آن را در اختیار داشته است؛ مسائل یاسر خادم، ابراهیم بن احمد خراسانی هم کتاب مسائلی داشته که کشی گفته این کتاب از امام کاظم(ع) روایت شده، در حالی که از امام رضا(ع) نقل شده است.

غفلت از راویان و روایات غیرفقهی در منابع روایی

استاد دانشگاه علامه طباطبایی افزود: علما به فقه اهتمام زیادی داشته و راویان روایات فقهی مورد بحث قرار گرفته است، اما در موارد دیگری مانند روایات اعتقادی، اخلاقی، تاریخی و ... این مشکل را داریم که خیلی از راویان آنها ناشناخته هستند، حتی کتب رجالی متأخر مانند علامه خویی اهتمام بیشتر بر کتب اربعه و روایات فقهی داشته است.

وی با تأکید مجدد بر میراث علمی، افزود: مردم از قدمگاه منسوب به امام خیلی استقبال می‌کنند، ولو اینکه سند آن درست هم باشد، ولی به این اندازه به کلام و مطلب امام بها داده نمی‌شود، لذا باید بیش از این روی میراث علمی و فرهنگی خود کار کنیم؛ اهل تسنن بیشتر از ما فعالیت کرده‌اند، البته حکومت‌ها حامی آنها بوده و تعداد محققانشان بیشتر بوده است و امروز البته با وجود انقلاب، ما هم بهانه نداریم.