رعایت عدالت؛ مهم‌ترین مسئله در قضاوت

همانطور که می‌دانید قضاوت نه تنها یک شغل بلکه جایگاهی است که به پیامبران و امامان اختصاص دارد و در غیبت ایشان مختص منصوبین و مجتهدین است؛ در شرایط فعلی و بر حسب ضرورت و اقتضای جوامع و گستردگی اختلافات مردم به برخی اشخاص واگذار شده است، بدین وصف به خوبی می‌توان به اهمیت ویژه و خطیر بودن این جایگاه پی برد.

محمدجواد عاطفی، قاضی و قاری جوان گیلانی در گفت‌وگو با ایکنا از گیلان با اشاره به ویژگی‌های یک قاضی از منظر قرآن، اظهار کرد: در قرآن کریم ویژگی‌های مختلفی در خصوص قاضی و داور ذکر شده که اغلب این ویژگی‌ها به علت دارا بودن وصف قضاوت و داوری پیامبران، در بیان صفات حاکمان نیز به کار رفته است اما سه صفت و شرطی که باید در یک قاضی وجود داشته باشد و قرآن کریم بدان هم به آن اشاره کرده شامل «علم و آگاهی»، «رعایت قسط و عدل» و «محور قرار دادن حق و پرهیز از پیروی از هوای نفس» است.

علم و آگاهی از احکام شریعت لازمه قضاوت و داوری

وی علم و آگاهی را شرط اساسی قضاوت دانست و افزود: بر اساس آیه 49 سوره مائده «وَأَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَاحْذَرْهُمْ أَنْ يَفْتِنُوكَ عَنْ بَعْضِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمْ أَنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُصِيبَهُمْ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ لَفَاسِقُونَ؛ ميان آنان به موجب آنچه خدا نازل كرده داورى كن و از هواهایشان پيروى مكن و از آنان برحذر باش مبادا تو را در بخشى از آنچه خدا بر تو نازل كرده به فتنه دراندازند پس اگر پشت كردند بدان كه خدا مى‏‌خواهد آنان را فقط به [سزاى] پاره‌اى از گناهان‌شان برساند و در حقيقت بسيارى از مردم نافرمانند» همانطور که از آیه شریفه استنباط می‌گردد لازمه داوری و قضاوت کردن در میان مردم بر اساس دستور خداوند، علم و آگاهی از احکام شریعت می‌باشد اگر این آیه را با توجه به وضعیت فعلی جامعه در نظر بگیریم به این نتیجه می‌رسیم که شرط اساسی قاضی علم و آگاهی وی از مسائل حقوقی، اجتماعی، دینی و مسائل روز جامعه است.

عاطفی با بیان اینکه قطعا باید سرانه مطالعه یک قاضی از سرانه معمول مطالعه بالاتر بوده و همواره در صدد ارتقای علم، آگاهی و بینش خود باشد، گفت: به معنای دیگر یک قاضی نه تنها باید آگاه به قوانین موضوعه باشد بلکه می‌بایست از جنبه‌های مختلف علوم مرتبط با اجتماع شناخت کافی داشته باشد.

این قاضی گیلانی در خصوص رعایت قسط و عدالت در یک داوری با اشاره به آیه 58 سوره نساء، ادامه داد: از شروط دیگری که از این آیه شریفه استنباط ‌می‌گردد رعایت عدالت است، عدالت به قدری دارای اهمیت است که امام علی(ع) در مورد آن می‌فرماید «العَدلُ أساسٌ بِه قِوامُ العالَمِ؛ عدل‌ پایه‌ و زیربنا است‌ که‌ پایداری جهان‌ به‌ آن‌ بستگی‌ دارد».

برجسته‌ترین صفت یک قاضی اجتناب از هوای نفسانی است

این قاری گیلانی با اشاره به آیه 26 سوره «ص» که در خصوص محور قرار دادن حق و پرهیز از پیروی از هوای نفس است، تصریح کرد: شرط بسیار مهم که برای یک قاضی در این آیه شریفه بیان شده پرهیز از هوای نفس و قضاوت به حق یا همان تقوا و تعهدی است که باید همراه با تخصص باشد تا یک قاضی به درستی و به حق میان مردم داوری کند.

وی بیان کرد: شاید در شرایط فعلی برجسته‌ترین صفت یک قاضی دوری جستن از هوای نفسانی است، وقتی صحبت از نفس می‌شود منظور همان نفس اماره است نفسی که ما را به بدی‌ها و گناهان سوق می‌دهد و می‌تواند به واسطه لذت‌های حرام قلم قاضی را بلغزاند.

عاطفی بیان کرد: برای تقویت تقوا و دوری از هوای نفس هم باید قاضی خود را پرورش دهد و هم مسئولینی که در رأس پرداخت حقوق و مزایای یک قاضی تعیین تکلیف می‌کنند. وقتی قاضی نفس خود را پرورش داده و از سویی بی نیاز از مال دنیا شود درصد خطا و پیروی وی از هوای نفسانی نیز کم می‌شود.

این قاضی در خصوص ارکان اصلی قضاوت گفت: در تشکیل دادگاه و قوام قضاوت «قاضی»، «مدعی»، «مدعی علیه»، «مدعی به» نقش اساسى دارد که بدون آنها، قضاوت انجام نمى‌گیرد و از آن به عنوان ارکان قضاوت نیز یاد می‌شود.

قُضات؛ مجریان عمده عدالت و قسط در جامعه

وی با تأکید بر اینکه قطعا مهمترین مسئله در قضاوت رعایت عدالت است، تصریح کرد: براساس حدیثی از پیامبر(ص) مبنی بر اینکه «بِالْعَدْلِ قامَتِ السَّماواتُ وَ الاَرْض؛ آسمان‌ها و زمين، با عدالت، پا برجا مى مانند»، اجرای عدالت در نظام قضایی اسلام یک اصل و ارزش واقعی و والا است که باعث حیات و زندگی جامعه بوده و نظام هستی و آسمان و زمین بر آن استوار است.

عاطفی ادامه داد: نظام صحیح اسلام و جامعه حق، باید بر اساس عدالت و قضاوت به حق و عدل تشریعی برقرار باشد و مجریان عمده عدالت و قسط در جامعه، قُضات هستند و مسئولیت سنگین این رسالت بر عهده قوه قضائیه و در گرو شیوه اجرای قضا می‌باشد، لذا اساسی‌ترین مسئله در قضاوت باید اجرای عدالت و برقراری قسط باشد.

این قاضی گیلانی گفت: کمتر نظام و منصبی در اسلام مثل قوه قضائیه و منصب قضاوت اهمیت دارد زیرا همین منصب است که از منصب الهی و مقام انبیاء است. از سوی دیگر هماهنگ کننده نظام تشریعی عدالت و قسط در جامعه با نظام تکوینی عدل الهی است که آسمان و زمین بر آن استوار می‌باشد و از طرفی جان و مال، نوامیس، عرض و آبروی مردم و همه شرف و هستی انسان‌ها به دست قاضی و در اختیار قاضی بوده و او امین مال و جان مردم است.

وی در پاسخ به این سوال که یک قاضی قرآنی در قضاوت چه نکاتی را بیشتر مدنظر قرار می‌دهد، تصریح کرد: معتقدم یک قاضی در کمال قدرت و صلابت باید اخلاق‌مدار باشد زیرا اخلاق‌مداری در رفتار، افکار و گفتار نمود پیدا می‌کند. یک قاضی قرآنی قبل از آنکه قاضی شود قاری کلام خدا بوده است و در بین مراجعان و طرفین دعوی باید شهره خوش‌رویی و رفتار همراه با احترام و گفتار همراه با ادب باشد؛ فرقی هم نمی‌کند روبه‌روی وی شاکی نشسته باشد یا متهم، شاهد باشد یا مطلع، خواهان باشد یا خوانده، زیرا انسان دارای حرمت و احترام است می‌توان در کمال احترام حقی را از کسی ستاند و به کسی سپرد و یا مجرمی را محکوم و مجازات نمود و عدالت را رعایت کرد.