آنچه باید درباره شب‌های قدر بدانیم

طبق آیات قرآن، شب قدر افضل‌ترین شب‌ها نزد خداوند است که برای آن هزاران ثواب و نکته گفته و نوشته‌اند. این شب دارای نکات و اعمالی است که بنا داریم تا به صورت مختصر بخشی از آن‌ها را بیان کنیم. در بخش نخست محورهای شب‌های قدر را مرور می‌کنیم.

محور اول: «تعداد»

تعداد شب‌های قدر عبارت است از سه شب ۱۹ ، ۲۱ و ۲۳ ماه مبارک رمضان و احتمال قوی‌تر در ۲۱ و ۲۳ است. مرحوم آیت‌الله تبریزی (جوادبن علی، متوفای ۱۴۲۷) همین مضمون را تأیید فرموده می‌نویسند: ليلة القدر هي ليلة التاسع عشر أو الحادية و العشرون أو الثالثة و العشرون، و يحتمل قويّاً أنّها احدى الليلتين الأخيرتين.

محور دوم: «عظمت»

عظمت لیالی قدر موجب می‌شود که هم ثواب اعمال خیر در این شب چند برابر شود و هم خدای ناخواسته گناه انجام معاصی در این شب‌های مبارک بیشتر شود. مرحوم کاشف الغطاء(متوفای ۱۲۲۸) در مورد همه مکان‌ها و زمان‌های شریف می‌نویسد: و المفهوم من التتبع تضاعف الأجر و الثواب في إيقاع الطاعة في أوقات أو أمكنة شريفة و المؤاخذة و العقاب في إيقاع المعصية و يشتد الاستحباب في المندوبات و المرجوحية في المكروهات باعتبار شرف الزمان و المكان و نحوهما‌. آن‌چه از روایات به دست می‌آید این است که ثواب طاعت و عقاب معصیت در امکنه و ازمنه شریفه متضاعف و چند برابر می‌شود و همین‌گونه است انجام مستحبات و مکروهات.

محور سوم: «غسل»

غسل مستحبی لیالی قدر مورد اتفاق فقهاست و همه آنان این غسل را از دسته غسل‌های زمانی دانسته‌اند. برای توضیح مطلب بیان می‌داریم که از دیدگاه فقها، غسل‌های مستحبی به سه دسته تقسیم می‌شود:

غسل‌های زمانی: در این‌گونه غسل‌ها، زمان، ظرف وقوع غسل است، مانند غسل روز جمعه و شب احیا.

غسل‌های مکانی: در این‌گونه غسل‌ها، داخل شدن در مکان خاصی هدف از انجام غسل است و غسل به منظور ورود در آن مکان انجام می‌شود، مانند غسل ورود به مسجد الحرام یا حرم ائمه علیهم‌السلام.

غسل‌های فعلی: در این‌گونه غسل‌ها، فعل خاصی مورد نظر است. این غسل‌ها هم به نوبه خود به سه دسته تقسیم می‌شود:

الف) غسل‌هایی که قبل از انجام آن فعل محقق می‌شود مانند غسل احرام، طواف، زیارت و ...

ب) غسل‌هایی که بعد از انجام آن فعل محقق می‌شود مانند غسل توبه و غسل کسی که میتی را پس از تغسیل او لمس کرده است.

ج) غسل‌های فعلی که بین یک تَرک و یک فعل واقع می‌شود مانند غسل شخصی که کوتاهی کرده در انجام نماز آیاتِ خورشید و ماه گرفتگی (به شرط آن که گرفتگی آن تمام باشد ) که مستحب است وی در هنگام قضای آن نماز غسل کند.

اینک بیان می‌داریم که غسل شب‌های احیا از دسته غسل‌های زمانی است و شب‌های احیای ظرف تحقق و انجام این غسل است.

سه تذکر در باب غسل شب‌های قدر

تذکر اول: این غسل مختص شب‌های قدر نیست بلکه مستحب است انسان در تمام شب‌های فرد (اول، سوم، پنجم ...) ماه رمضان غسل کند، ولی برای شب‌های قدر و نیز شب نیمه، هفدهم، بیست و پنجم، بیست و هفتم و بیست و نهم تأکید بیشتر شده است.

تذکر دوم: غسل‌های مذکور را در هر وقت شب که انجام دهند کافی است ولی بهتر آن است که زمان انجام این غسل‌ها اندکی قبل از غروب باشد. به جز شب‌های دهه اخیر (دهه سوم ماه رمضان) که انجام آن بین نماز مغرب و عشا بهتر است.

تذکر سوم: مستحب است در شب قدر سوم (شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان ) دو غسل انجام گیرد یکی اول این شب و دیگری در آخر آن.

محور چهارم: «احیا»

یکی از آداب و مستحبات شب قدر، همانا «احیا» و بیدار ماندن در این شب است. یادآوری این نکته را نیز لازم می‌دانیم که احیا و شب زنده‌داری مختص این سه شب نیست بلکه در برخی شب‌های دیگر نیز استحباب احیا وارد شده مانند شب نیمه رجب و شعبان.

به هر حال در اصل استحباب احیای شب‌های قدر بحثی وجود ندارد. شهید اوّل رحمة‌الله علیه در ضمن بیان مستحبات ماه رمضان می‌نویسد: و إحياء ليلة القدر بإحياء الثلاث الفرادى و خصوصا إحدى و ثلاثا. و لکن در این زمینه سئوالی هست و آن اینکه از چه زمان و تا چه زمان احیای شب‌های قدر مستحب است؟ مرحوم آیت‌الله تبریزی پاسخ داده‌اند: النصوص الواردة في استحباب إحياء ليلة القدر ظاهرها الإحياء إلى طلوع الفجر لأن القدر المتيقن من الليل هو ما كان من غروب الشمس إلى طلوع الفجر. ظهور روایات وارد شده در مورد استحباب احیای شب قدر در این است که انسان تا طلوع فجر بیدار بماند زیرا قدر متیقن از شب، از غروب خورشید است تا طلوع فجر.

محور پنجم: زیارت امام حسین(ع)

یکی از محورهایی که روایات متعدد و اجماع فقها در مورد شب‌های قدر برآن قائم شده است، استحباب زیارت امام حسین(ع) است. َابُو الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيُّ از قول امام صادق(ع) نقل می‌کند: إِذَا كَانَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ وَ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ نَادَى مُنَادٍ تِلْكَ اللَّيْلَةَ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَدْ غَفَرَ لِمَنْ أَتَى قَبْرَ الْحُسَيْنِ علیه السلام فِي هَذِهِ اللَّيْلَةِ. در شب قدر، منادی آسمانی صدا می‌زند: هر کس امشب به زیارت قبر امام حسین(ع) مشرف شد خداوند او را آمرزید.

محور ششم: نماز هفت قل هوالله

نمازی را علامه مجلسی (محمد باقر، متوفای ۱۱۱۰) رحمة‌الله علیه از پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله در مورد اعمال شب‌های قدر نقل فرموده است که معروف شده به نماز «هفت قل هوالله» کیفیت آن بدین نحو است که دو رکعت نماز می‌خواند در هر رکعت حمد و سپس هفت مرتبه سوره توحید و پس از سلام نماز هفتاد مرتبه می‌گوید: «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ».

محور هفتم: قرآن بر سر

نیز علامه مجلسی در اعمال شب‌های قدر فرموده است: مستحب است در این شب‌ها قرآن کریم را در دست گرفته آن را بگشاید و این دعا را بخواند: اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِكِتَابِكَ الْمُنْزَلِ عَلَى نَبِيِّكَ الْمُرْسَلِ وَ مَا فِيهِ وَ فِيهِ اسْمُكَ الْأَكْبَرُ وَ أَسْمَاؤُكَ الْحُسْنَى وَ مَا يُخَافُ وَ يُرْجَى أَنْ تَجْعَلَنِي مِنْ عُتَقَائِكَ مِنَ النَّارِ. آن‌گاه حوائج دنیا و آخرت خود را بخواهد که به خواست پروردگار برآورده می‌شود.

و در روایتی از امام باقر و صادق(ع) نقل شده که پس از دعای مذکور، قرآن را گشوده و بر سر بگذارد و بگوید: اللَّهُمَّ بِحَقِّ هَذَا الْقُرْآنِ وَ بِحَقِّ مَنْ أَرْسَلْتَهُ بِهِ وَ بِحَقِّ كُلِّ مُؤْمِنٍ مَدَحْتَهُ فِيهِ وَ بِحَقِّكَ عَلَيْهِمْ فَلَا أَحَدَ أَعْرَفُ بِحَقِّكَ مِنْكَ و بعد از آن هر یک از این موارد را ده مرتبه بگوید: بِكَ يَا اللَّهُ، بِمُحَمَّدٍ، بِعَلِيٍّ، بِفَاطِمَةَ، بِالْحَسَنِ، بِالْحُسَيْنِ، بِعَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ، بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، بِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، بِمُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ، بِعَلِيِّ بْنِ مُوسَى، بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ ، بِعَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ، بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ، بِالْحُجَّةِ الْقَائِمِ  و سپس حوائج خود را از خداوند طلب کند.

محور هشتم: صد رکعت نماز

یکی از مستحبات در هر یک از شب‌های قدر، انجام صد رکعت نماز است. به عبارت دیگر مستحب است سیصد رکعت نماز در مجموع شب‌های قدر خوانده شود البته در این زمینه چند تذکر لازم است.

تذکر اول: این صد رکعت به صورت پنجاه نماز دو رکعتی است، یعنی نمازگزار باید در هر دو رکعت تشهد بخواند و سلام دهد چرا که اصل اولی در همه نمازهای مستحبی دو رکعت بودن است.

تذکر دوم: از آن‌جا که این صد رکعت، نماز مستحبی است آن‌ها را به سه کیفیت می‌توان خواند. الف) ایستاده: در این صورت باید نمازگزار رو به قبله و با آرامش بدن نماز بخواند مانند نمازهای واجب. ب) نشسته: در این صورت نیز لازم است نمازگزار رو به قبله و با آرامش بدن نماز بخواند. ج) در حال حرکت، مثل اینکه در وسیله نقلیه یا در حال راه رفتن نماز می‌خواند. در این صورت رو به قبله بودن و نیز آرامش بدن لازم نیست، و رکوع و سجده با اشاره سرانجام می‌گیرد.

تذکر سوم: از آنجا که این صد رکعت نماز مستحبی است انجام آن به صورت جماعت باطل است و حتماً باید فرادا خوانده شود.

تذکر چهارم: از آنجا که این پنجاه نماز از جمله نمازها مستحبی است بعد از حمد، خواندن سوره در این نمازها لازم نیست و نمازگزار می‎تواند بعد از پایان حمد (جمله و لا الضالین) به رکوع رود زیرا خواندن سوره در نمازهای واجب، واجب و در نماز‎های مستحب، مستحب است. البته شکی وجود ندارد که خواندن سوره بهتر است، حتی مرحوم حاج شیخ عباس قمی در مورد این صد رکعت فرموده است: افضل آن است که در هر رکعت بعد از حمد ده مرتبه توحید بخواند.

تذکر پنجم: در برخی شهرها رسم بر این شده که بعضی اشخاص، به جای صد رکعت نماز مستحبی نمازهای قضای خود را در این شب‌ها می‌خوانند. این امر گرچه فی نفسه اشکال ندارد بلکه از جهت مبادرت ورزیدن به انجام نماز قضا امری مطلوب است ولی معلوم نیست در این صورت به استحباب صد رکعت عمل شده باشد زیرا ظهور روایات و کلمات فقها در این است که صد رکعت به عنوان نافله و مستحبی انجام گیرد.

تذکر ششم: می‌دانیم در مجموع شب‌های ماه مبارک رمضان، هزار رکعت نماز نافله وارد شده است. اینک تذکر این نکته را لازم می‌دانیم که این سیصد رکعت وارد شده در شب‌های قدر غیر از نوافل وارد شده در تمام ماه مبارک است. مرحوم نراقى در این زمینه می‌نویسد: «صد ركعتى كه در هر يك از شب نوزدهم و بيست و يكم و بيست و سيم گذارده مى‌شود، دخلى به صد ركعت نمازى ندارد كه مخصوص شب قدر رسيده و به اين جهت در اين سه شب گذارده مى‌شود؛ زيرا كه اين سيصد ركعت، از نوافل رمضان است و آن صد ركعت، از نمازهاى مستحبه در شب قدر است و چون هر يك از اين سه شب احتمال قدر دارد، آن صد ركعت در هر سه شب مستحب است».

محور نهم: دعا و قرآن

دیگر از محورهای وارد شده در کلمات فقها پیرامون لیالی قدر، همانا تلاوت قرآن و ذکر و دعا و طلب مغفرت برای خود، پدر و مادر و همه مؤمنین و مؤمنات است.

دو نکته در زمینه دعا در لیالی قدر

الف) بجا است مؤمنین و مؤمنات در این شب‌های ارزشمند از دعا و طلب مغفرت برای دیگران غفلت نکنند، زیرا دأب و روش اصحاب ائمه علیهم‌السلام بر این بوده است که در مظانّ استجابت دعا دیگران را ازیاد نبرده بلکه فقط برای غیر خود دعا می‌کرده‌اند. آنان برای این روش خود استدلال می‌کرده‌اند به اینکه وقتی ما برای دیگران دعا کنیم ملائکه الهی در حق ما دعا می‌کنند و دعای آنان حتماً مستجاب است، اما اگر برای خود دعا کنیم به علت گناهانی که مرتکب شدیم احتمال به استجابت نرسیدن وجود دارد، پس چرا آن چه را مورد اطمینان است رها کنیم و به چیزی که مشکوک است روی آوریم.

در حقیقت آنان این دستورالعمل را از خود معصومین(ع) دریافت کرده بودند: عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ رَأَيْتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جُنْدَبٍ بِالْمَوْقِفِ فَلَمْ أَرَ مَوْقِفاً كَانَ أَحْسَنَ مِنْ مَوْقِفِهِ مَا زَالَ مَادّاً يَدَهُ إِلَى السَّمَاءِ وَ دُمُوعُهُ تَسِيلُ عَلَى خَدَّيْهِ حَتَّى تَبْلُغَ الْأَرْضَ فَلَمَّا صُرِفَ النَّاسُ قُلْتُ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ مَا رَأَيْتُ مَوْقِفاً قَطُّ أَحْسَنَ مِنْ مَوْقِفِكَ قَالَ وَ اللَّهِ مَا دَعَوْتُ فِيهِ إِلَّا لِإِخْوَانِي وَ ذَلِكَ لِأَنَّ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى علیه السلام أَخْبَرَنِي أَنَّهُ مَنْ دَعَا لِأَخِيهِ بِظَهْرِ الْغَيْبِ نُودِيَ مِنَ الْعَرْشِ وَ لَكَ مِائَةُ أَلْفِ ضِعْفِ مِثْلِهِ وَ كَرِهْتُ أَنْ أَدَعَ مِائَةَ أَلْفِ ضِعْفٍ مَضْمُونَةً لِوَاحِدَةٍ لَا أَدْرِي تُسْتَجَابُ أَمْ لَا.

علی‌بن ابراهیم از قول پدرش نقل می‌کند: عبد الله بن جُندب را در وقوف (احتمالاً وقوف در عرفات) دیدم، در حالی که وقوف هیچکس به زیبایی وقوف او نبود چراکه پیوسته دست‌های او به طرف آسمان بلند و اشک‌هایش برگونه‌ها جاری بود و به زمین می‌رسید. پس از اینکه زمان وقوف به پایان رسید و مردم از آنجا کوچ کردند عبدالله بن جندب را خطاب قرار دادم و به وی گفتم: ای ابامحمد!  وقوف کسی را به زیبایی وقوف تو ندیدم. عبدالله بن جندب پاسخ داد: به خدا قسم جز برای برادرانم (برادران دینی) کسی را دعا نکردم، زیرا ابا الحسن امام کاظم(ع) فرمودند: کسی که پشت سر برادرش دعا کند از عرش ندا می‌رسد که برای تو صد هزار برابر آن است و من دوست نداشتم که صد هزار برابر را رها کنم و به یک دعا مشغول شوم که نمی‌دانم مستجاب می‌شود یا نه.

ب) شایسته است در شب‌های قدر از ادعیه وارد شده از ائمه معصومین(ع) استفاده شود زیرا پیوسته فقها تأکید بر ادعیه مأثوره دارند. برخی از ادعیه‌ای که مناسب است در این شب‌ها خوانده شود عبارت است از دعای مکارم‌الاخلاق، دعای جوشن، دعای توبه و سایر ادعیه صحیفه سجادیه.

محور دهم: روزهای قدر

از سخنان فقها بر می‌آید که روزهای قدر (روز نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم) از ایام عادی نبوده دارای فضیلت و شرافت است، بلکه فضیلت ایام قدر به اندازه لیالی قدر است. علامه مجلسی در این مورد می‌فرماید: ويحفظ حرمة أيام هذه الليالي أيضا و يقضيها بالعبادة و تلاوة القرآن و الدعاء، فقد ورد في الأحاديث المعتبرة أن يوم القدر في الفضل مثل ليلة القدر.

روزهاى اين شبها را نيز بايد حرمت‏ داشت و به عبادت و تلاوت و دعا بسر آورد زيرا كه در احاديث معتبره وارد شده است كه روز قدر در فضيلت مثل شب قدر است.

محور یازدهم: معصیت

در ابتدای کلام، از قول مرحوم کاشف‌الغطاء یادآور شدیم: همان‌گونه که فضیلت انجام کارهای نیک در لیالی قدر بسیار است، عظمت گناه در این شب‌ها نیز بسی بزرگ‌تر از زمان‌های دیگر است.

برخی گناهان که ممکن است در لیالی قدر اتفاق افتد:

۱- ایجاد مزاحمت: بحمد الله تعالی مراسم شب‌های قدر، خواندن ادعیه و احیا این شب‌ها به طور عمومی صورت می‌پذیرد ولی ممکن است این نحوه برگزاری مراسم شب قدر برای برخی از مردم ایجاد مزاحمت کند. پس باید مراسم به گونه‌ای باشد که سلب آسایش دیگران را در پی نداشته باشد. اتفاق همه فقها بر حرمت ایجاد زحمت برای دیگران است. آنچه ممکن است سبب آزار و اذیت دیگران شود عبارت است از:

الف) ایجاد سد معبر توسط برگزارکنندگان و شرکت‌کنندگان در مراسم شب قدر.

ب) ناهنجار بودن صدای بلندگوها که ممکن است برای برخی از مردم  به خصوص اشخاص مریض یا همسایگان مساجد و حسینیه‌ها ایجاد مزاحمت کند.

۲- بیرون بردن اموال وقفی یا تخریب آن‌ها: می‌دانیم حفظ موقوفات، وظیفه عمومی است و نیز باید از اموال وقفی در جهتی که خود واقف وقف کرده است استفاده کرد. براین اساس لازم است از زیان رساندن به فرش‌ها و در و دیوار مساجد و حسینیه‌ها و سایر مکان‌هایی که وقف یا از اموال عمومی به شمار می‌رود به شدّت اجتناب کرد.

۳- اختلاط زن و مرد: با تأسف باید ابراز کرد که در برخی از مکان‌های برگزاری مراسم مذهبی و از جمله شب قدر، تفکیک کامل بین زن و مرد صورت نمی‌گیرد، از این‌رو ممکن است مسائل محرم و نا محرم مراعات نشده خدای نا خواسته سبب تحقق معصیت شود. پس بر مجریان و برنامه‌ریزان لازم است برنامه‌ها را به گونه‌ای مدیریت کنند تا این مراسم معنوی مستحبی آلوده  به معصیت نشود.

 ۴- ایجاد اختلاف: قرآن مجید ایجاد فتنه را بالاتر از قتل می‌داند. از این‌رو بر وُعّاظ، مداحان و برگزارکنندگان مراسم لازم است از بر زبان راندن و انجام آن چه موجب اختلاف بین مسلمین می‌شود دوری کرده بلکه این مراسم را وسیله اتحاد بیشتر بین مسلمان‌ها که همواره مورد تأکید همه مراجع و مقام معظم رهبری است قرار دهند.

گردآوری: حجت‌الاسلام والمسلمین علیرضا حدادیان، دبیر مجمع نخبگان حوزوی و دانشگاهی فارس