اخلاق در امرِ آمر و نهیِ ناهی حاکم باشد

«امر» به معنای فرمان دادن و «نهی» به معنای بازداشتن و منع از انجام کاری است. «معروف» هر آن چیزی است که عقل و دین آن را به نیکی و خوبی می‌شناسند و معرفی می‌کنند و «منکر» هر آن چیزی است که عقل و شرع آن را ناپسند می‌دارند. پس امر به معروف یعنی فرمان دادن به انجام کارهای نیک و نهی از منکر به معنای بازداشتن از بدی و ناپسندی است.

مهمترین یادآوری و تذکر ماه محرم برای انسان‌ها اقامه امر به معروف و نهی از منکر است و نحوه صحیح اجرای این حکم در جامعه یکی از مهمترین مباحث است که باید به ابعاد و جوانب آن به خوبی پرداخته شود تا این فریضه واجب به گونه‌ای اجرا نشود که با برخوردهای سلبی و یا بداخلاقی‌های فردی و اجتماعی روبرو شود.

ایکنا درباره چگونگی اجرای توصیه دینی امر به معروف و نهی از منکر در جامعه با حجت‌الاسلام محمدحسین کبیریان، مدیر حوزه‌ علمیه خواهران استان تهران گفت‌وگو کرده است که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.        

ایکنا - با توجه به تأکید تعالیم دینی بر فریضه امر به معروف و نهی از منکر و با توجه به مقتضیات روز زمان، از چه روش‌های باید برای اجرای این حکم استفاده کرد؟

امر به معروف و نهی از منکر عامل تحقق فضائل اخلاقی در جامعه و جلوگیری از رذایل اخلاقی خواهد بود مشروط بر اینکه معروف و منکر را درست بشناسیم؛ یعنی کسی که می‌خواهد امر به معروف و نهی از منکر کند باید بداند چه چیزی معروف و چه چیزی منکر است سپس معروف‌ها را به دیگران امر و منکرها را نهی کند.

در دین تعبیر «امر» و «نهی» به کار رفته و نه توصیه؛ گاهی ما به یکدیگر از باب اینکه فرد موردی را فراموش کرده یا دچار غفلت شده و یا اصلاً نمی‌داند توصیه می‌کنیم و تذکر می‌دهیم و ما در حال تعلیم دادن هستیم؛ این موضوع را امر به معروف یا نهی از منکر نمی‌گویند زیرا فرد گاهی غفلت کرده و ما صرفاً تذکر می‌دهیم و یادآوری می‌کنیم.

امر به معروف و نهی از منکر یعنی اینکه کسی عامدانه و عالمانه معروفی را زیر پا می‌گذارد یا منکری را انجام می‌دهد و ما او را امر و نهی می‌کنیم. اینجا بیش از ارشاد، راهنمایی و تذکر دادن است و بحث دستور دادن و وادار کردن مطرح است. امر به معروف و نهی از منکر شرایطی دارد و هرکسی نمی‌تواند امر کند به اصطلاح می‌گویند هر کسی که طلب عُلوی نسبت به دیگران دارد از کسی که از نظر علمی، تربیتی و معنوی مقام پایین‌تری دارد می‌تواند امر کند. بنابراین امر به معروف و نهی از منکر برای اینکه به نتیجه برسد و اخلاق را در جامعه حاکم کند باید از ناحیه کسی صادر شود که صلاحیت امر و نهی کردن داشته باشد و صلاحیت امر و نهی برای کسی است که بالاتر از امر و نهی شونده باشد.

ایکنا - شرایط امر به معروف و نهی از منکر چیست؟

نحوه امر کردن و شناخت مراتب امر به معروف و نهی از منکر لازم است. همچنین شناخت روحیه افراد، شرایط مخاطب از موضوعات مهم است یعنی باید در امرِ آمر و نهیِ ناهی اخلاق حاکم باشد به این معنا که اگر امر می‌کنیم هدف از امر و نهی کردن دلسوزی و هدایت طرف مقابل باشد؛ یعنی شرط نیت خالصانه است.

شرط بعدی روش مناسب امر به معروف و نهی از منکر است که باید به صورت مرحله به مرحله باشد. ابتدا گفته شده که فقط تذکر باشد آن هم با زبان خیلی نرم و مدارا کردن و اگر تأثیر نکرد با تذکر تندتر و مرحله دوم تذکر و اگر باز هم تأثیر نکرد برخورد عملی با فردی که معروفی را ترک می‌کند و منکری را انجام می‌دهد مطرح شده که باید با رعایت مصالح انجام بگیرد و کار حکومتی است و مربوط به دستگاه قضا می‌شود.

 امام حسین(ع) تا مرحله آخر از امر به معروف و نهی از منکر هم پیش رفتند. وقتی دیدند تذکرهای زبانی تأثیر ندارد و فرمودند که چون شکم‌های شما از حرام پر شده کلام من در قلب‌های شما تأثیر نمی‌کند و به مرحله آخر امر به معروف و نهی از منکر رسیدند که مبارزه باشد ولو به شهادت خود، فرزندان و اسارت خاندان خود منتهی شد.

باید توجه داشت که امر به معروف و نهی از منکر باید از ناحیه فرد اهل و رعایت مصالح جامعه صورت بگیرد. اگر مخاطب حس کند که شخص امر و نهی کننده دلسوزی دارد و واقعاً به جهت خیرخواهی او در حال امر به معروف و نهی از منکر است پذیرا خواهد بود مگر اینکه فرد بسیار لجاجت و عناد داشته باشد که امر به معروف و نهی از منکر را با این شرایط نپذیرد.

معمولاً انسان خیر خود را می‌خواهد و وقتی که احساس می‌کند که دیگری به دلیل خیرخواهی تذکر می‌دهد و وجدان طرف مقابل را بتواند برای توجه به مسیر هدایت تحریک کند حتماً امر به معروف و نهی از منکر تأثیر خواهد گذاشت و جامعه به سمت اخلاق سیر می‌کند.

ایکنا-  چگونه باید امر به معروف را به حوزه‌‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی  گسترش داد و محدود به موضوع حجاب نشد؟

باید دایره منکر را وسیع گرفت؛ منکر فقط حجاب یا خیانت‌های اقتصادی نیست اگر اینگونه تصور کنیم دایره امر به معروف و نهی از منکر محدود به آن چیزی که منکر تلقی شده می‌شود. باید در ابتدا علم وسیع پیدا کنیم و معروف‌ها و منکرهای خداوند متعال را بشناسیم.

هیچ نهی منکری نباید مانع از نهی از منکر دیگری شود. معنای این موضوع این نیست که چون منکرها انواع و اقسام دارد پس این منکری که در حال وقوع است را نهی نکرد بلکه الان در شرایط فعلی جامعه فلان منکر بسیار رایج شده و فلان منکر اصلاً رایج نیست. اگر خدای ناکرده منکر دیگری هم رواج پیدا کند حتماً باید به دنبال نهی آن منکر هم باشیم و اگر خدای ناکرده همه منکرها با هم رواج پیدا کند قطعاً باید از همه این منکرها جلوگیری شود.

نمی‌شود که دین را یک بُعد در نظر گرفت بلکه باید به صورت یک مجموعه دیده شود؛ یک سری دستورات دینی داریم که همه آنها یک مجموعه و بسته کامل است که اگر همه آنها با هم عمل شود دین خدا حاکم و سعادت بشر تضمین خواهد شد.

اولاً باید معروف‌ها و منکرهای مختلف را از جنبه‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و... شناسایی کنیم و سپس ببینیم کدام یک در جامعه رایج است و آن را مورد امر و نهی قرار دهیم. ممکن است یکی از آنها از اولویت بیشتری برخوردار باشد. درست است که همه این منکرها در یک جامعه رواج پیدا کرده اما ممکن است که یک منکر ریشه‌ای باشد و اگر آن منکر را از بین ببریم به تبع از آن منکر دیگری هم از بین برود. وقتی توان نهی از همه اینها وجود نداشته باشد آنکه ریشه‌ای‌تر است باید نهی شود.

گاهی کسی به منکری توجهی ندارد و همین که آن منکر مدام مطرح شود ذهن افراد به سمت آن منکر می‌رود؛ حق نداریم توجه جامعه را به سمت منکرات سوق دهیم. باید شرایط جامعه و رواج معروف و منکر را شناخت و براساس رواجی که در جامعه وجود دارد این وظیفه را انجام داد.

ایکنا - ارزیابی شما از روند کنونی امر به معروف در جامعه چیست؟

امروز امر به معروف و نهی از منکر در جامعه واجب بسیار مظلومی است زیرا انجام نمی‌شود که ما شاهد بسیاری از مفاسد در جامعه هستیم. اگر امر به معروف و نهی از منکر مثل نماز، روزه، خمس و زکات و حج که جزو واجبات هستند و امر به معروف و نهی از منکر هم جزو یکی از واجبات در کنار واجبات دیگر عمل می‌شد ما نباید شاهد مفاسد اجتماعی و اخلاقی می‌بودیم.

علت اینکه در جامعه گناه رایج می‌شود این است که یک عده‌ای دنبال گناه می‌روند و عده دیگر فقط به خودشان می‌پردازند و فکر می‌کنند که اصطلاحاً فقط باید گلیم خود را از آب بیرون بکشند و این کفایت می‌کند؛ این در حالی است که ما در مقابل همدیگر هم مسئول هستیم «وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ» اصلاً ولایت و ارتباط ایمانی اقتضا می‌کند که ما علاوه بر اینکه خیر و سعادت خودمان را در نظر می‌گیریم باید خیر و سعادت جامعه را هم در نظر بگیریم و خیر را با تذکر و امر کردن به طرف مقابل القاء کنیم و جلوی هلاکت، شقاوت و ضلالت افراد را بگیریم. اکنون متأسفانه امر به معروف و نهی از منکر یک واجب فراموش شده در جامعه است و به همین جهت شاهد مفاسد فراوانی هستیم.

ستاد امر به معروف و نهی از منکر نمی‌تواند امر به معروف و نهی از منکر کند بلکه این ستاد مردم را ساماندهی می‌کند. امر به معروف و نهی از منکر یک وظیفه مردمی است و هرکسی باید علاوه بر اینکه به فکر خود است باید به فکر دیگران هم باشد؛ نمی‌شود در یک خانواده پدر یا مادر به فکر خودش باشد و به فکر فرزندان و همسر خود نباشد. الان جامعه به گونه‌ای است که هرکسی خودش را فقط مورد توجه قرار می‌دهد.

قبلاً اینگونه بود که پدر و مادرها و خانواده ارتباط بیشتری با هم داشتند و از حال هم خبردار بودند و به یکدیگر تذکر می‌دادند. الان متأسفانه خانواده‌ای به این معنا نداریم. افراد خانواده در فضای مجازی جدای از هم زندگی می‌کنند و لذا هیچ مسئولیتی را در قبال هم احساس نمی‌کنند؛ این خطری است که در جامعه فعلی ما وجود دارد و تا زمانی که خود مردم ورود نکنند و احساس وظیفه نسبت به این موضوع نداشته باشند ستاد امر به معروف و نهی از منکر نمی‌تواند مسئولیت کل جامعه را عهده‌دار باشد.