اشکالات تاریخی سریال «عشق کوفی»

ساخت فیلم و سریال‌های تاریخی با موضوعات مذهبی اقدامی پسندیده و بدون شک نیاز جامعه امروزی است که باید بیش از پیش با بهره‌گیری از هنر سینما و فیلم‌سازی که اثربخشی بسیار زیادی در بین مردم دارد به آن پرداخته شود.

در این بین آمیختگی وقایع تاریخی با اعتقادات مذهبی جامعه، بر اهمیت روایت صحیح از تاریخ در قالب فیلم در بین مردم می‌افزاید و بالطبع کار را برای فعالان و علاقه‌مندان به فعالیت در این مجال با دشواری رو به رو می‌سازد.

روایت تاریخ از طریق فیلم برای عامه مردم به منزله ماندگاری آن روایت تاریخی در ذهن مخاطبان است و این امر اگر با لغزش در گزارش، اشتباه و کم‌توجهی در حفظ اصالت همراه شود می‌تواند اثرات جبران‌ناپذیری را به دنبال داشته باشد.

نهضت عظیم عاشورا عبرت‌های فراوانی دارد که مجال را برای شناساندن هر چه بیشتر این قیام بزرگ و بازتاب‌های مختلف آن برای فعالان سینمایی فراهم می‌کند به شرط آنکه اصالت و وثاقت روایت آنها از این واقعه مورد تأیید باشد.

سریال «عشق کوفی» که در ایام محرم و صفر امسال از شبکه سه سیما پخش شد، به رغم اینکه از نظر ساخت و جلوه‌های ویژه هنری از همتایان و نمونه‌های مشابه خود نسبتا برتر است، اما اشکالات متعدد موجود در آن مایه شگفتی کارشناسان تاریخی است. در این یادداشت به اختصار به برخی از این اشکالات اشاره می‌شود:

۱. ماجرای عشقی غیر واقعی و تکراری

داستان «عشق کوفی» در واقع حول یک عشق دو طرفه می‌گردد که به عنوان اصل داستان و قضیه عاشورا در حاشیه آن رخ داده و به نمایش گذاشته می‌‎شود. اساساً بهره‌گیری از مسئله «عشق» برای روایت عاشورا یک موضوع کهنه و غیر قابل پذیرش است و داستان‌سرایان از گذشته نیز در پی گنجاندن این مسئله در متن کربلا بوده‌اند اما موفق نشدند. 

الف) داستان عشق به دختری با نام «ارینب» مشهورترین و قدیمی‌ترین قصه‌ای است که از ابتدا داستان‌نویسان آن را خلق کرده و در برخی از کتب روایت کرده‌اند، در حالی که می‌دانیم این داستان از اساس کذب محض و بهتان محسوب می‌شود. (رجوع شود به: دانشنامه امام حسین(ع)، محمدی ری شهری، ج۳، ص ۵۲).

ب) داستان ازدواج حضرت قاسم و سکینه نیز پس از داستان ارینب دومین داستان ساختگی است که در قرون معاصر برخی از مقتل‌نویسان آن را در کتب خود ذکر کرده‌اند در حالی که می‌دانیم این داستان غیر واقعی است.

به گفته محدث نورى، اولين كسى كه اين داستان را نوشته، ملاحسين واعظ كاشفى در کتاب روضة‌الشهدا بوده است و همان‌طور كه استاد مطهرى فرموده اصل داستان، صد در صد، دروغ است. (رجوع شود به: حماسه حسينى، شهید مطهری، ج 1، ص 28).

ج) فیلم سینمایی «روز واقعه» ساخته سال ۱۳۷۳ نیز روای یک عشق است که همه فیلم را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. در این فیلم جوان نصرانی تازه مسلمان به خواستگاری «راحله » دختر یکی از اشراف حجاز می‌رود و پس از 37 بار جواب منفی شنیدن، سرانجام پاسخ مثبت می‌گیرد و مراسم عروسی آن دو برپا می‌شود.

د) فیلم سینمایی «روز رستاخیز» ساخته سال ۱۳۹۱ بر اساس عشق بکیر فرزند حر ریاحی به یک دختر شکل می‌گیرد و داستان کربلا نیز در بین آن برای مخاطبان روایت می‌شود.

۲. محلات کوفه و اشتباه «عشق کوفی»

در قسمت پنجم سریال «عشق کوفی» جوانی به جرم اظهار محبت امام علی(ع) در محله عثمانی‌ها به زندان افکنده می‌شود. اساساً باید گفت کوفه محله‌ای به نام عثمانی‌ها نداشته است و نظام اجتماعی و مسکونی این شهر را ساختار قبیله‌ای عشیره‌ای تشکیل می‌داد.

کوفه در زمان فتوحات خلیفه دوم به دستور او و توسط سعد بن ابی وقاص برای بار نخست احداث شد و بعدها به مرور دچار تغییر و دگرگونی شد. کوفه شهری است که از نظر هندسی به صورت‌ یک مربع یا مکعب ساخته شد و نخستین مکانی که در کوفه بنا شد بخش مرکزی آن است که شامل مسجد، قصر (دارالاماره)، اصطبل و بازار بود. بزرگترین بخش شهر را مسجد و محوطه آن تشکیل می‌دهد که به گونه‌ای ساخته شد که بتواند میزبان ۴۰ هزار نفر باشد و بعدها این عدد تا ۶۰ هزار نیز رسید: «لقد بني المسجد لاستقبال ٠٠٠ ٤٠ شخص في ولاية سعد، و جرى توسيعه في إمارة زياد، بحيث صار يحوي ٠٠٠ ٦٠ شخص»(ياقوت، معجم البلدان، ج ٤، ص ٤٩۱).  

در کنار این بخش‌ها محلات مسکونی کوفه قرار داشت که خیابان اصلی و کوچه‌هایی آنها را از هم جدا می‌کردند و در عین حال همه این خیابان‌ها به مسجد و مرکز شهر کوفه راه پیدا می‌کرد. محلات این شهر هر کدام به یک قبیله خاص متعلق بود و قبائل به صورت جدا از یکدیگر زندگی می‌کردند. محلات بخش شمال کوفه مربوط به قبائل: سلیم، ثقیف، حمدان، بجیله، تیم، تغلب. محلات بخش جنوب کوفه مربوط به قبائل: ازد، کنده، نخع، اسد و محلات بخش شرق کوفه مربوط به قبائل: مزینه، تمیم، محارب، عامر. همچنین محلات بخش غرب کوفه مربوط به قبائل: بجاله، بحیله، جدلیه، جهیلیه بود. (رجوع شود به: نشأة المدينة العربيّة الإسلاميّة: الكوفة، هشام جعیط، ص ۱۵۰ ۳).

3. میثم تمار، اشتباهات و ابهامات سریال

الف) شخصیت میثم تمار در این سریال به صورت ویژه مورد توجه قرار گرفته است. در این سریال به وضوح امضای نامه دعوت امام حسین(ع) توسط میثم تمار نمایش داده می‌شود که این موضوع در هیچ‌کدام از اسناد تاریخی ذکر نشده است.

اینکه بیش از ۱۲ هزار نامه به سوی امام حسین(ع) نوشته شده است دلیلی بر این نمی‌تواند باشد که همه شیعیان کوفه پای نامه‌ها را امضا کرده باشد.

اگر جمعیت کوفه را بیش از ۲۰۰ هزار نفر بر اساس برآوردهای مورخان در نظر بگیرم و حتی اگر فرض کنیم که همه این ۱۲ هزار نامه بدون نام تکراری است که این‌گونه هم نیست، ۱۲ هزار عددی کم در مقابل جمعیت کل کوفه است و در عین حال می‌دانیم جمعیت قابل توجهی است. افراد ضعیف‌النفس و دنیاطلبانی مانند عمرو بن حجاج که آب را بر روی امام بستند ازجمله نویسندگان نامه به امام بوده‌اند. اما امضای نامه دعوت میثم تمار استناد تاریخی ندارد.

ب) میثم تمار در سریال «عشق کوفی» در ماه ذی‌الحجه سال ۶۰ هجری به حج می‌رود و در مکه حجاج را موعظه می‌‎کند. امام حسین(ع) هشتم ذی‌الحجه از مکه خارج و رهسپار عراق می‌شوند. ایشان مسیر ۱۴۰۰ کیلومتری را در ۲۵ روز طی کردند و در نخستین روز محرم ۶۱ وارد کربلا شدند. میثم تمار طبق نقل شیخ مفید در ۲۲ ذی‌الحجه سال ۶۰ هجری و ۱۰ روز پیش از رسیدن امام حسین(ع) به کربلا به شهادت رسیده است و سه روز بر نخل معروف خود به دار آویخته شده بود: «و كانَ مَقْتَلُ مِيْثَم رحمةُ اللهِ عليه قبلَ قُدوم الحسينِ بنِ عليٍّ الَعِراقَ بعشرةِ أيّامِ، فلمّا كانَ يومُ الثّالث من صًلبه، طُعِنَ مِيْثَم بالحَرْبةِ فكبّرَثمّ انبعثَ في آخرِ النّهَارِ فمه وأنفُه دماً» (ارشاد، شيخ المفيد، ج1، ص 325).

یعنی میثم تمار ۱۹ ذی الحجه سال ۶۰ به دار آویخته شد و در 22 ذی الحجه به شهادت رسید. پس چگونه او بعد از امام از مکه خارج شده ابتدا سری به حضرت ام سلمه می‌زند و سپس پیش از امام حسین(ع) به کوفه رسیده و به شهادت می‌رسد. آنچه در این سریال از سفر میثم تمار نمایش داده می‌شود، طبق واقعیت‌های تاریخی و مسافت بین مکه تا کوفه تقریبا غیرممکن است.

ابهامات متعدد در سریال عشق کوفی نشان می‌دهد سازندگان این سریال برای خلق یک اثر هنری، توجه لازم و کافی را به قواعد تاریخی نداشتند. 

محمدرضا سلمانی عبیات، پژوهشگر تاریخ