کیفیت و کمیت استناد به آیات قرآن در موقعیت‌های گوناگون

در این نوشتار که با موضوع «چگونگی استناد به آیات قرآن در نوشتار و گفتار» تدوین شده است، پس از بررسی معنای لغوی سند و نقش استناد در نوشتار و گفتار، ویژگی‌های سند، اهداف و دلایل استناد به قرآن کریم، مراحل و موقعیت این کتاب آسمانی، جری و انطباق قرآن، نام‌ها و عناوین این کتاب و مراحل و موانع ورود به آن را مورد بررسی قرار دادیم و در ادامه به چند نمونه از استناد به قرآن در کلام معصومین(ع)، نکات کاربردی استناد به آیات و نیز چگونگی استناد به کلام‌الله مجید می پردازیم.

چند نمونه از استناد به قرآن کریم در کلام معصومین(ع)

بهره‌برداری از آیات قرآن کریم در سخنان حضرات معصومین(ع) امری رایج و کتاب‌های گوناگونی در این زمینه به چاپ رسیده است؛ درواقع مصداق عینی پیوند ثقلین (قرآن و عترت) را می‌توان در آنها به خوبی مشاهده کرد و نکات بسیاری آموخت. یکی از این کتاب‌ها که مطالعه آن را به علاقه‌مندان توصیه می‌کنیم، کتابی است با عنوان «استناد به قرآن کریم در کلام معصومین(ع)» تألیف محمدتقی واحدیان درگاهی و چند نمونه از این استنادها را به‌طور مختصر در اینجا ذکر می‌کنیم که آن حضرات آیاتی از قرآن مجید در مقام پاسخ به سؤالات اصحاب یا معاندین مطرح کرده‌اند. این کتاب را نشر یوسف فاطمه(س) در مشهد مقدس منتشر کرده است.

بیشتر بخوانید:

• مراحل ورود به ساحت مقدس قرآن
• قرآن؛ بهترین سند هدایت

۱ ـ تفاوت روح با ملائکه: مردی از امیرالمؤمنین(ع) سؤال کرد که «آیا روح همان جبرئیل است؟» حضرت فرمود: «روح غیر از جبرئیل است، جبرئیل از ملائکه است. خداوند می‌فرماید: يُنَزِّلُ الْمَلَائِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ...، نازل می‌کند فرشتگان را با روح... (نحل، ۲) پس بدان که روح غیر از ملائکه است.» (اصول کافی، ج ۲، ص ۲۰) البته در آیه چهارم سوره قدر هم آمده است: «تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ»؛ به علاوه در سوره معارج، آیه چهارم و نبأ، آیه ۳۸ هم ذکر شده است.

۲ ـ مصائب اهل بیت(ع): هنگامی که امام زین‌العابدین(ع) را به مجلس یزید بردند، یزید گفت: «وَمَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ؛ آنچه از مصائب به شما می‌رسد، از دست اعمال شماست.» (شوری، ۳۰) امام سجاد(ع) در پاسخ یزید فرمود: «خیر، این آیه برای سایر مردم است و در شأن ما خداوند فرموده: مَا أَصَابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهَا؛ هیچ مصیبتی در زمین به مال و نه در جان‌های شما به شما نمی‌رسد، مگر پیش از آنکه آن را آفریده باشیم، در کتابی ثبت و محفوظ است؛ یعنی فلسفه دیگری دارد.» (حدید، ۲۲) (اصول کافی، ج ۴، ص ۱۸۷)

۳ ـ زهد چیست؟ مردی از امام زین‌العابدین(ع) پرسید: «زهد چیست؟» امام(ع) فرمود: «تمام معنی زهد در یک آیه از کتاب خدا بیان شده که می‌فرماید: لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ؛ بر آنچه از دست شما رفته است، اندوهگین نشوید و به آنچه به شما داده شده، شادمانی نکنید.» (حدید، ۲۳) (اصول کافی، ج ۳، ص ۱۹۴)

۴ ـ سلام بر امام زمان(عج) چگونه باشد؟ از امام صادق(ع) سؤال شد: «چگونه باید بر امام زمان(عج) سلام کرد؟» ایشان فرمود: «السلام علیک یا بقیة الله»، سپس این آیه را تلاوت کرد: «بَقِيَّتُ اللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ؛ و بدانید که آنچه خدا بر شما باقی گذارد، برای شما بهتر است.» (هود، ۸۶) (اصول کافی، ج ۲، ص ۲۷۵)

۵ ـ مجوز خودستایی: از امام صادق(ع) سؤال شد: «آیا جایز است که کسی خود را بستاید؟» آن حضرت فرمود: «در صورت لزوم و داشتن استحقاق می‌تواند. آیا گفته حضرت یوسف(ع) را نشنیده‌ای که فرمود: قَالَ اجْعَلْنِي عَلَى خَزَائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ؛ مرا بر سرپرستی خزانه‌های این سرزمین (مصر) بگمار که من نگهبانی دانایم. (یوسف، ۵۵) و نیز گفته حضرت هود(ع): ... أَنَا لَكُمْ نَاصِحٌ أَمِينٌ؛ من برای شما خیرخواهی امین هستم.» (اعراف، ۶۸) (تحف‌العقول، ص ۳۹۴)

۶ ـ علت لقب امیرالمؤمنین برای علی بن ابیطالب(ع): مردی از امام کاظم(ع) پرسید: «چرا علی بن ابیطالب(ع) را امیرالمؤمنین نامیدند؟» فرمود: «زیرا او مؤمنین را طعام علمی می‌دهد، مگر نشنیده‌ای که خداوند در کتابش می‌فرماید: «وَنَمِيرُ أَهْلَنَا؛ ما برای خانواده‌مان طعام می‌آوریم.» (یوسف، ۶۵) (اصول کافی، ج ۲، ص ۲۷۶) (میر، میره: طعام)

۷ ـ سن امام: علی بن اسباط می‌گوید که در آغاز امامت امام جواد(ع)، سن شریف آن حضرت از ۱۰ سال تجاوز نمی‌کرد. آن حضرت را دیدم، به دقت متوجه ایشان بودم، به قامتشان می‌نگریستم و از کوچکی او حیرت کرده بودم. نشست و فرمود: «ای علی، خداوند درباره امامت، حجتی نظیر نبوت آورده و فرموده است: وَآتَيْنَاهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا؛ در کودکی به او (یحیی) مقام نبوت دادیم.» (مریم، ۱۲) (اصول کافی، ج ۲، ص ۲۲۳)

۸ ـ شیء بودن خدا: شخصی از امام رضا(ع) پرسید: «آیا می‌توان درباره خدا گفت او «شیء» است؟» حضرت فرمود: «آری، خداوند خود را در قرآن، شیء نامیده است. آنجا که می‌فرماید: قلْ أَيُّ شَيْءٍ أَكْبَرُ شَهَادَةً قُلِ اللَّهُ شَهِيدٌ بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ: بگو گواهی چه چیزی (کسی) برتر است؟ بگو خداوند که میان من و شما گواه است.» (انعام، ۱۹) «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ؛ هیچ چیزی همانند او نیست.» (شوری، ۱۱) (عیون اخبارالرضا، ج ۱، ص ۲۷۱)

بنابراین قرآن کریم تمام ویژگی‌های یک سند مطلوب را برای استناد در حد اعلی داراست. کتابی با هدف والای هدایت انسان‌ها (هُدًى لِلنَّاسِ)، ضامن سعادت دنیوی و اخروی بشر، ثقل اکبر و با وسیع‌ترین و فصیح‌ترین زبان‌ها (عربی مبین)، در اوج اعجاز بلاغت، نازل‌شده بر ذهن، قلب پاک و قوی‌الحافظه مردمان جغرافیای خاص و استراتژیک جزیرة‌العرب، مصداق رحمت و شفا برای همه ایمان‌آورندگان در همه اعصار و امصار (وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ) (اسراء، ۸۲) و هدایت ویژه برای تقواپیشگان (هُدًى لِلْمُتَّقِينَ) است. 

نکات کاربردی استناد به آیات قرآن 

با توجه به هدف کاربر از تحقیق، کیفیت و کمیت استناد به آیات قرآن کریم متفاوت است: الف ـ چنانچه هدف کاربر، بهره‌برداری از آیات قرآن در ضمن سخنرانی یا گفتار باشد، بسیار کوتاه و مختصر و اشاره به چند مورد در حد اقناع مستعمین کفایت می‌کند. البته انتخاب همین چند مورد محدود هم نیاز به اشراف به کل مستندات و حسن سلیقه در انتخاب دارد که باید گوینده متناسب با سطح سنی و علمی مخاطبین، نسبت به گزینش آیات مستند از پیش اقدام کند تا به اهداف استناد که عرض کردیم، نائل شود.

ب ـ چنانچه هدف کاربر، بهره‌برداری از آیات قرآن در یک نوشتار باشد، با توجه به حجم نوشتار، دامنه تحقیقات مشخص می‌شود. در نوشتارهای کوتاه یا مقالات با تمرکز بر موضوعی خاص، آیات مرتبط با آن موضوع به‌وسیله روش‌هایی که خواهیم گفت، انتخاب و مستند خواهند شد. این کار شباهت بسیاری با تفسیر موضوعی دارد که امروز رایج است؛ البته با این تفاوت که در تفسیر موضوعی، مفسر واجد شرایط آیات را تفسیر می‌کند و حول یک واژه برای مثال «صبر» در قرآن عرضه می‌شود؛ ولی در تحقیقات مقاله‌ای، محقق نظرات مفسر یا مفسرین را حول آن موضوع در منابع تفسیری می‌یابد و عرضه می‌کند که این نوع تحقیقات قرآنی برای مبتدیان ورود به ساحت قرآن پیشنهاد می‌شود. همچنین نوع دیگر مقاله‌نویسی، مقاله‌های برآمده از تحقیقات موسع نظیر پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشگاهی است که چارچوب و استانداردهایی ویژه برای آن تعریف شده و مورد بحث ما نیست.

ج ـ چنانچه هدف کاربر، بهره‌برداری از آیات قرآن در نوشتاری جامع و مانع بوده و قصد تحقیق همه‌جانبه برای تدوین یک پایان‌نامه، رساله، کتاب و یک یا چند مقاله (مجموعه مقالات) مفصل باشد، همانند تفسیر موضوعی خطی، یک موضوع را حول چندین واژه نقطه‌ای بررسی و به آیات گوناگون قرآن استناد می‌کند؛ مانند موضوع «دشمن‌شناسی در قرآن» یا موضوع «شیوه پیامبران در تبلیغ». در این نوع تحقیق، محقق به روح قرآن نزدیکتر می‌شود، آن را کشف می‌کند، پرده از روی مراد پروردگار عالم در کتاب هدایتگرش برمی‌دارد و آن را به‌مثابه چراغی فروزان فراروی خود و جامعه‌اش قرار می‌دهد.

د ـ به‌طور کلی، شناخت و معرفت قرآن در دل عمل صالح به دست می‌آید و امری انتزاعی نیست، مثل اینکه در قدم‌های اولیه، رهرو با نوری کم تا فاصله یک متری خود را می‌بیند؛ ولی وقتی جلوتر می‌رود، با شمعی روشن‌تر تا پنج متری خود را می‌پاید و در قدم‌های بعدی با لامپی ۴۰ وات تا شعاع ۲۰ متر را هم می‌بیند. پس از آن با لامپی ۱۰۰ وات، شعاع ۵۰ متر را هم رصد می‌کند و در نهایت با چراغی فروزان به نام «فرقان» حتی می‌تواند حق را از باطل تمیز دهد و همه فضاهای به ظاهر ظلمانی را روشن ببیند. (إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقَانًا؛ انفال، ۲۹) تا آنجا که به‌واسطه تقوایش مورد تعلیم خداوند قرار گیرد. (وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ؛ بقره، ۲۸۲) این علم، دیگر اکتسابی و به اصطلاح مکتبی نیست، بلکه علمی درون‌جوش و به اصطلاح «فرقانی» است که درواقع نتیجه ایمان، عمل صالح و تقواست.

چگونه به آیات قرآن استناد کنیم؟

پس از پرداختن مختصر به چرایی استناد به آیات قرآن در گفتار و نوشتار، اینک به چگونگی این کار به‌صورت عملیاتی می‌پردازیم و برای نمونه یکی از تحقیقات قرآنی نویسنده را ارائه می‌دهیم.

۱ ـ تعیین موضوع سخنرانی، مقاله یا تحقیق با محوریت آیات قرآن 

الف ـ شخص پژوهشگر ممکن است موضوع را بر اساس علاقه یا جرقه ذهنی‌اش انتخاب کند.

ب ـ موضوع ممکن است از جانب یک استاد، فرد، ارگان یا میزبانی پیشنهاد و یا تأکید شود.

ج ـ موضوع ممکن است بر اساس یک مناسبت زمانی، مکانی یا یک رویداد باشد.

۲ ـ انتخاب و نوشتن عنوان دقیق موضوع، به‌طوری که بیانگر هدف اصلی آن باشد.

۳ ـ انتخاب واژه یا واژه‌های کلیدی در عنوان موضوع

۴ ـ انتخاب واژه‌های مرتبط (احتمالی) با واژه یا واژه‌های کلیدی

۵ ـ مراجعه به کتب لغت (فرهنگ لغات قرآن یا معاجم و...)

۶ ـ یافتن ریشه کلمات انتخاب‌شده بر اساس اطلاعات و تجربیات شخصی و یا با کمک منابع فیزیکی، نرم‌افزاری و اینترنتی

۷ ـ یافتن کلمات هم‌خانواده با کلمات انتخاب‌شده بر اساس اطلاعات و تجربیات شخصی و با کمک منابع فیزیکی، نرم‌افزاری و اینترنتی

۸ ـ یافتن کلمات مترادف یا قریب‌المعانی با کلمات انتخاب‌شده در کتب مربوطه یا نرم‌افزارهای قرآنی یا جست‌وجو در گوگل.

۹ ـ ترجمه دقیق همه کلماتی که در مراحل قبلی از کتب مربوطه یا نرم‌افزارهای قرآنی یا جست‌وجو در گوگل یافته‌ایم.

۱۰ ـ یافتن و یادداشت آیاتی از قرآن با مراجعه به کشف‌الآیات یا کتب مشابه یا نرم‌افزارهای قرآنی یا جست‌وجو در گوگل که حاوی کلمات یافته‌شده پیشین باشند.

۱۱ ـ نوشتن ترجمه آیات پیداشده، مراجعه به قرآن‌های مترجم یا تفاسیر فارسی و یا استفاده از نرم‌افزارهای قرآنی و جست‌وجو در اینترنت

۱۲ ـ مراجعه به تفاسیر قرآن برای مطالعه و یادداشت‌برداری از تفسیر آیاتی که تا این مرحله به‌وسیله کتب تفسیر (اعم از فارسی و عربی، تفاسیر قدیمی و جدید و نیز تفاسیر علمای شیعه و غیرشیعه) یا با استفاده از نرم‌افزارهای تفسیری و یا جست‌وجو در اینترنت یافته‌ایم.

۱۳ ـ یافتن مقالات، پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها، کتاب‌های مرتبط با موضوع در کتابخانه یا نرم‌افزارهای قرآنی و یا جست‌وجو در اینترنت و یادداشت‌برداری از این منابع

۱۴ ـ جمع‌بندی یادداشت‌هایی که از ابتدای تحقیق داشته‌ایم و تصحیح و تدوین مرتب، منظم و منطقی آنها

۱۵ ـ بازنویسی، بازخوانی و ویرایش متن تدوین‌شده و آماده‌سازی نهایی برای عرضه (اعم از سخنرانی، تدریس یا چاپ)

۱۶ ـ در صورتی که تحقیق در قالب مقاله‌های استاندارد، پایان‌نامه، رساله دانشگاهی و یا چاپ کتاب تهیه شده باشد، باید تابع ضوابط شکلی و چارچوب‌های معین و مصوب باشد و در کنترل نهایی، مدنظر قرار گیرد.

علی‌اکبر توحیدیان، دکترای علوم قرآن و حدیث