اخلاق نبوی؛ الگویی برای زندگی مسالمت‌آمیز در جهان مدرن + فیلم

عید مبعث سالروز یکی از مهمترین تحولات در تاریخ بشریت است چرا پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد مصطفی(ص) در این روز به عنوان آخرین فرستاده خداوند همراه با کاملترین دین یعنی دین مبین اسلام در راستای برآورده کردن نیازهای بشریت به رسالت مبعوث شدند.

به مناسبت فرارسیدن عید مبعث طی نشستی در ایکنا با حضور سلیم الله ریگی، عضو هیئت علمی دانشگاه مذاهب اسلامی، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدمهدی میرجلیلی، مدیر پژوهشی شورای مدارس اهل سنت و کفایت الله ریگی، امام جماعت مسجد امام حسین شهرستان خاش، به بررسی اهمیت بعثت و جایگاه اخلاق نبوی در جهان امروز پرداختیم؛

ایکنا ـ جناب آقای ریگی اخلاق نبوی دارای چه خصوصیاتی است و چه کارایی برای جهان امروز دارد؟

سلیم‌الله ریگی: درباره اخلاق پیامبر بالاترین گواه، این آیه قرآن است که خدای متعال فرموده است: «وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ؛ و در حقیقت تو به نیکو خلقی عظیم آراسته‌ای» (قلم/4) پیامبر اسلام از لحاظ اخلاقی در بالاترین مدارج قرار دارد و گواهی قرآن برای ما کافی‌ست. همچنین خداوند فرموده است: «لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا؛ البته شما را به رسول خدا (چه در صبر و مقاومت با دشمن و چه دیگر اوصاف و افعال نیکو) اقتدایی نیکوست، برای آن کس که به (ثواب) خدا و روز قیامت امیدوار باشد و یاد خدا بسیار کند» (احزاب/ 21) خداوند در اینجا نیز پیامبر را بالاترین اسوه و الگو معرفی کرده‌اند.

مهمترین چیزی که جامعه اسلامی در شرایط کنونی به آن نیاز دارد اخلاق زیبای پیامبر(ص) است چراکه پیامبر(ص) قبل از اینکه با شمشیر جایی را فتح کند ابتدا با اخلاق زیبا کاری می‌کرد که بسیاری از مخالفان و دشمنان عاشق و دلباخته ایشان می‌شدند.

ایکنا ـ درباره نحوه برخورد پیامبر(ص) با اعراب جاهلی که با اخلاق نبوی فاصله زیادی داشتند توضیح دهید و اینکه اخلاق نبوی چه تأثیری بر اسلام آوردن غیر مسلمانان می‌شد؟

حجت‌الاسلام میرجلیلی: درباره پیامبر(ص) گفته شده که وی طبیب و انیس دل‌ها بود لذا هر جا می‌نشست اثر می‌کرد. این امر به واسطه کمالاتی بود که پیامبر(ص) در طول حیات شریف خود کسب کرده بودند. زندگی و کار با مردم از خصوصیات دیگر پیامبر(ص) اسلام بود. پیامبر علاوه بر زیست مومنانه، آگاهی و بینش و بصیرت را هم به مردم انتقال می‌دادند. پیامبر همانند واعظان نبود که فقط بر منبر نشسته و مردم را دعوت کند بلکه زندگی پیامبر در درون زندگی مردم بود.

به تعبیری پیامبر اسلام یک سوژه استعلایی نبود که بالا بایستد و مردم را امر و نهی کند بلکه زندگی وی درون زندگی مردم در راستای تولید آگاهی و خبر دادن از یک معرفت و آگاهی‌افزایی بود. پیامبر(ص) آنچنان زندگی کرد که قبل از اینکه دین اسلام بیاید به محمد امین معروف بود. راست گفتاری و نحوه نگاه کردن به مردم و زیست وی نشان از خبر بزرگی می‌داد بنابراین با نحوه زندگی خود و به تعبیر فلاسفه امروزی، آمیختگی سوژه در ابژه، دوگانگی‌ها را از بین می‌برد و اینچنین بر مردم اثر می‌گذارد.

ایکنا ـ هدف اصلی پیامبر(ص) از این همه تلاش و فداکاری چه بود؟

میرجلیلی: هدف این است که می‌‌خواهد درِ بزرگی را به روی مردم بگشاید و معرفت بزرگی را به مردم نشان دهد تا عقل بشری که در جهان مادیات محصور مانده را آزاد کرده و به نور الهی مستفیض کند. پیامبر(ص) خبر از جهان دیگری می‌دهد بنابراین باید بتواند توجه مردم را به آن جلب کند. پیامبر(ص) می‌فرماید باید با عدالت رفتار کنید و در این جهان رنگ پوست و ثروت ملاک نیست بلکه ملاک تقوای شماست و به همین دلیل می‌فرماید: «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ؛ همانا بزرگوار و با افتخارترین شما نزد خدا با تقواترین شمایند» (حجرات/13) در واقع پیامبر اسلام می‌خواهد بشر را به رهایی برساند.

ایکنا ـ آیا اخلاق نبوی امری فردی است یا برای همه جوامع در همه دوران جواب می‌دهد؟

میرجلیلی: اخلاق نبوی امری فردی و خاص نیست که فقط در درون غار حرا خلاصه شود بلکه این اخلاق برای همه جامعه است همانگونه که فارابی در سیاست مُدُن و حکمت مدنی می‌‌فرماید اخلاق یعنی تدبیر منزل با سیاست ارتباط دارد. پیامبر می‌خواهد اسفار اربعه را طی کند بنابراین اخلاق به سیاست برمی‌گردد تا بتواند جامعه خود را به سمت کمالات سوق دهد.

ایکنا ـ قرآن کتاب مورد وفاق همه مسلمانان است، درباره جایگاه پیامبر(ص) و اهمیت اخلاق نبوی در قرآن کریم توضیح بفرمائید.

کفایت الله ریگی: پیامبر تنها برای این مبعوث نشد که معلم عبادت باشد بلکه هدف این بود که زندگی کردن را به انسان بیاموزاند. قرآن کریم می‌فرمایند: «قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعًا الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۖ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ يُحْيِي وَيُمِيتُ ۖ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ النَّبِيِّ الْأُمِّيِّ الَّذِي يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَكَلِمَاتِهِ وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ؛ (ای رسول ما به خلق) بگو که من بر همه شما جنس بشر رسول خدایم، آن خدایی که فرمانروایی آسمان‌ها و زمین از آن اوست، هیچ خدایی جز او نیست که زنده می‌کند و می‌میراند، پس باید ایمان به خدا آرید و هم به رسول او پیغمبر امّی (که از هیچ کس جز خدا تعلیم نگرفته) آن پیغمبری که بس به خدا و سخنان او ایمان دارد، و پیرو او شوید، باشد که هدایت یابید» (اعراف/158) پیامبر برای همه انسانیت و پیامبر اخلاق است. یکی از بالاترین هدف‌های من پیامبر، رساندن بشریت به اخلاق وارسته است. پیامبر اسلام در قرآن جایگاه بسیار والایی دارند و وقتی قرآن را مطالعه می‌کنیم به این نتیجه می‌‌رسیم که خداوند چقدر به این بشر محبت دارد.

در قرآن مشاهده می‌کنیم که خداوند با بشریت صحبت می‌‌کند اما کمتر شخص خاصی را مخاطب قرار داده است و این نشان دهنده جایگاه عظیم مخاطب است. خداوند حضرت موسی را خطاب قرار می‌دهد که «ای موسی من خدای بزرگ هستم» یا خطاب به حضرت عیسی می‌فرماید: «ای عیسی فرزند مریم» اما وقتی نوبت به پیامبر گرامی اسلام می‌رسد می‌فرماید: «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ»، «يا أَيُّهَا النبی» و «يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ» اینها همگی نشانه محبت خدای متعال نسبت به این شخص است. همچنین خدای متعال سفر معراج را نصیب هیچ پیامبری غیر از پیامبر گرامی اسلام نکرده است.

خداوند در همین راستا در قرآن کریم فرموده است: «سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَىٰ بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا ۚ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ؛ پاک و منزه است خدایی که در (مبارک) شبی بنده خود (محمّد) را از مسجد حرام (مکّه معظّمه) به مسجد اقصایی که پیرامونش را مبارک و پر نعمت ساختیم سیر داد تا آیات و اسرار غیب خود را به او بنماییم که او (خدا) به حقیقت شنوا و بیناست» (اسراء/1) دلیل این امر این است که این فرد به تکامل رسیده است و می‌خواهد زندگی را به بشریت یا بدهد چون زندگی فقط مختص عبادات نیست.

ایکنا ـ در قرآن کریم درباره اخلاق پیامبر اسلام چه اشاراتی وجود دارد؟

کفایت الله ریگی: خدای متعال درباره اخلاق پیامبر(ص) فرموده است که شما درجه بسیار بالایی در زمینه اخلاقی دارید. لذا ما همه اخلاق پیامبر را در قرآن می‌فهمیم. قرآن کریم می‌فرماید: «لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ؛ البته شما را به رسول خدا (چه در صبر و مقاومت با دشمن و چه دیگر اوصاف و افعال نیکو) اقتدایی نیکوست» (احزاب/21) بنابراین باید زندگی، منش و اخلاق پیامبر را از قرآن یاد بگیریم و قرآن سرشار از تعابیر در مورد اخلاق پیامبر(ص) است.

ایکنا ـ نحوه برخورد پیامبر گرامی اسلام با مخالفان و کفار چگونه بود و آیا این شیوه می‌تواند برای امروز الگو باشد؟

سلیم‌ الله ریگی: وقتی آیات قرآن را مورد بررسی قرار می‌دهیم خداوند می‌فرمایند حق ندارید به کسانی که با شما جدالی ندارند ظلم کنید بلکه باید با آنها با عدالت رفتار کنید. پیامبر از غزوه‌ای بازگشتند و در جایی برای استراحت ایستادند و سلاح خود را آویزان کردند، در این شرایط مشرکی آمد و سلاح را به سمت پیامبر گرفت و گفت اکنون چه کسی تو را نجات می‌دهد پیامبر فرمود الله من را از شما نجات می‌دهد. بلافاصله شمشیر از دست آن شخص افتاد و پیامبر شمشیر را گرفت و گفت چه کسی تو را نجات می‌دهد که آن فرد گفت عفو و بخشش شما من را نجات می‌‌دهد لذا پیامبر(ص) وی را آزاد گذاشت در نتیجه آن شخص مسلمان شد.

بنابراین پیامبر اسلام در برخورد با دیگران چه دوست و چه دشمن با محبت برخورد می‌کرد. در روایات آمده که شخصی مدتی روی پیامبر(ص) خس و خاشاک می‌ریخت اما مدتی خبری از وی نبود. پیامبر جویای احوال وی شد و به ایشان گفتند که زنی که این کار را انجام داده بیمار شده است بنابراین پیامبر به عیادت وی رفت. لذا پیامبر با مخالفان با محبت بسیار زیادی برخورد می‌‌کرد.

ایکنا ـ اگر چنین اخلاقی را در شرایط کنونی در جامعه پیاده کنیم چه آثاری در پی دارد؟

سلیم الله ریگی: با پیاده کردن چنین اخلاقی می‌توانیم جامعه اسلامی مدینه فاضله‌ای که در صدر اسلام شاهد آن بوده‌ایم را دوباره شاهد باشیم. در چنین جامعه‌ای دوست و دشمن و موافق و مخالف را با سعه صدر تحمل خواهیم کرد.

ایکنا ـ جناب میرجلیلی به نظر شما اخلاق نبوی در جهان مدرن تا چه اندازه کارایی دارد؟ آیا اقتضائات زمانی و مکانی تأثیری بر این مسئله دارد؟

میرجلیلی: یقیناً جامعه زمان پیامبر(ص) با جامعه مدرن و پسامدرن از حیث ساختارهای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی متفاوت است ولی پیامبر اسلام چنان با مردم زندگی کرده‌اند که مردم از ایشان می‌خواهند تشکیل دولت دهند. در این جامعه مشرکان، یهودیان و قبایل مختلفی وجود دارند لذا اولین کاری که پیامبر(ص) انجام می‌دهند این است که بین خودشان و مردم قرارداد می‌بنند که از آن با عنوان «صحیفة النبی» یاد می‌شود. این شاهکار پیامبر است که قرارداد باید مبتنی بر رضایت باشد نه تحمیل. پیامبر به مردم نشان می‌دهد که هر کسی مسئول کار خودش است.

تمام هم و غم بشر امروز نیز این است که تفاوت‌ها را ارج بنهد و انسان‌ها را بشناسد خداوند متعال در قرآن کریم می‌‌فرماید: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَىٰ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ۚ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ؛ ای مردم، ما همه شما را نخست از مرد و زنی آفریدیم و آن گاه شعبه‌های بسیار و فرق مختلف گردانیدیم تا یکدیگر را بشناسید، همانا بزرگوار و با افتخارترین شما نزد خدا با تقواترین شمایند، همانا خدا کاملا دانا و آگاه است» (حجرات/ 13) بنابراین بشریت می‌تواند در هر عصری از دستاوردهای تمدن اسلامی استفاده کند همانگونه که خداوند بر زندگی مسالمت آمیز تأکید کرده است. دغدغه امروز بشر نیز زندگی مسالمت‌آمیز است بنابراین بشر امروز می‌‌تواند به مدینه صدر اسلام برگردد و از هنرهای پیامبر اسلام در اتحاد قبایل مختلف استفاده کند.

به نظرم می‌توانیم اخلاق نبوی و چگونه زیستن پیامبر(ص) را به جهانیان نشان دهیم. از سوی دیگر مسلمانان با اقتدا به این سیره می‌توانند تفاوت‌ها را بپذیرند و در کنار هم زندگی خوبی داشته باشند کما اینکه انقلاب اسلامی نیز نمونه‌ای از تجلی اخلاق پیامبر در سیاست و اجتماع است.

ایکنا ـ به نظر شما با توجه به خشونت‌هایی که در جهان اسلام و بین مسلمانان  وجود دارد تا چه اندازه ضرورت دارد خودمان را به اخلاق پیامبر نزدیک کنیم و این امر چه تأثیری بر پیشرفت جهان اسلام دارد؟

کفایت الله ریگی: به نظرم الان به میزان زیادی از اخلاق پیامبر(ص) دور هستیم و ریشه بسیاری از مشکلات جهان اسلام همین امر است. خداوند فرموده است که پیامبر مایه رحمت برای همه جهانیان است. خداوند خطاب به پیامبر(ص) می‌فرماید یکی از بزرگترین نعمات خداوند این بود که شما بر مردم نرم شدید چراکه نرمی باعث می‌شود انسان‌ها جذب شما شوند و اگر شما تندرو و خشن بودید مردم دور شما جمع نمی‌شدند. پیامبر حتی در مورد رئیس منافقان نکته بدی بر زبان نیاوردند و بعد از فتح مکه نیز دشمنان را آزاد کردند و باعث مسلمان شدن بسیاری از افراد شدند. این الگویی برای همه جهانیان است که باید آن را تقویت کنیم.

گفت‌وگو از اکبر ابراهیمی