خوشامدگویی به رمضان با پیشخوانی
موسیقی رمضان که پس از اسلام در ایران رواج یافت و رفته رفته تنوع و تکثر پیدا کرد اقسام مختلفی دارد که «پیشخوانی رمضان» یکی از آنهاست.
موسیقی رمضان همیشه در گوشه و کنار ایران رواج داشته است. اجراکنندگان آن از پدران خود این موسیقی را به ارث برده‌اند و میراث برای فرزندان خود گذاشته‌اند موسیقی که در غبارروبی مساجد جریان دارد و از سحر تا افطار روزه‌داران را همراهی می‌کند. اگرچه در دهه‌های اخیر این نوع موسیقی کمرنگ شده است اما آغاز ماه رمضان فرصتی مغتنم است تا در این سلسله نوشتار، موسیقی نواحی غنی از ادب و عرفان را در ایکنا تورق کنیم.
ایرانیان از روزگار باستان از موسیقی در مراسم و مناسک مذهبی بهره می‌گرفتند. در نقاشی‌ها و سنگ‌نگاره‌ها بسیار دیده شده که از ادوات موسیقی در مراسم‌های مذهبی و برای قربانی دادن و مراسم آیینی استفاده شده است. این سنت دیرین ملی تا زمانی که اسلام وارد ایران شد ادامه داشت و از آن زمان به بعد با پیشرفت ادوات موسیقی شکل و رنگ معنوی‌تری گرفت. از زمان صفویان نیز موسیقی مذهبی ایران پررنگ‌تر ظاهر شد و موسیقی مذهبی جایگاه رسمی‌تری را در کنار موسیقی دستگاهی ایران پیدا کرد که موسیقی تعزیه یکی از مشهورترین نوع موسیقی مذهبی است.
در بین انواع موسیقی مذهبی در میان ایرانیان و در اقوام و قومیت‌های مختلف به‌ویژه مسلمانان موسیقی رمضان رواج بیشتری دارد. از آنجا که رمضان برای ایرانیان جایگاه ویژه‌ای دارد، پیش از شروع ماه رمضان در شهرهای مختلف موسیقی و ترانه‌های مختلفی را با ساز و آواز اجرا می‌کردند تا جشن رمضان را آغاز کنند.
موسیقی نواحی ایران همان‌طور که از نامش مشخص است، موسیقی است که خواستگاه آن نواحی مختلف ایران و در میان قومیت‌ها و شهرهای و روستاهای ایران است. درواقع می‌توان گفت که یکی از پرتنوع‌ترین موسیقی‌های ایرانی همین موسیقی نواحی و از غرب تا شرق و از شمال تا جنوب رنگ‌ها و آوازهای مختلفی در موسیقی ایرانی جاری شده است. برخی از این موسیقی‌ها بخشی جدانشدنی از فرهنگ زادگاه خود و حتی کشورند. نکته بسیار جالب و متفاوت در مورد موسیقی نواحی ایران این است که به‌شدت با موسیقی مذهبی و آیینی به‌ویژه مراسم مذهبی مسلمانان گره خورده است. نقاره زنی، اذان، سحرخوانی، موسیقی تعزیه و نوحه‌های مراسم عزاداری‌های پیامبر(ص) و امامان(ع)، همه و همه موسیقی خاص خود را در نواحی مختلف ایران دارند و بسیاری از گردشگران در دوره‌های زمانی برای دیدن این آیین‌های موسیقایی به روستاهای ایران سفر می‌کنند.
یکی از مهمترین موسیقی‌هایی که در نواحی مختلف ایران به عنوان موسیقی نواحی شناخته می‌شود و انواع مختلفی داشته و با سازهای گوناگونی اجرا می‌شود؛ موسیقی رمضان است که از پیشخوانی رمضان یعنی پیش‌درآمد آن را اجرا می‌کنند و با رؤیت هلال ماه مبارک رمضان آغاز می‌شود و تا رؤیت هلال عید ادامه دارد.
موسیقی رمضان در نواحی مختلف ایران با ساز و آواز اجرا می‌شود و یکی از آیین‌های مذهبی اسلامی است که تنوع سازی بالایی دارد و در طول مدت یک ماه موسیقی آوازی، موسیقی سازی، موسیقی جشن و موسیقی سوگواری را در خود جای می‌دهد.
پیشخوانی رمضان معمولاً یک تا سه روز پیش از رؤیت ماه نو آغاز می‌شود و محوریت آن بر اساس ترانه است که در دستگاه چهارگاه اجرا می‌شود و اغلب در دل سحر با صدای افرادی آغاز می‌شود که به پیشواز رمضان روزه گرفته‌اند و آوازی را سر می‌دهند که در ادامه همسایگان و افراد دیگری که صدای آنان را می‌شوند با آنان همسرایی می‌کنند.
این‌گونه آوازها برای شروع پیشخوانی ماه رمضان، اغلب در چهارگاه اجرا می‌شده و بهره‌ای از هنر چاووش‌خوانی داشته است. در برخی نقاط به این افراد «چاووش سحری» می‌گفتند و در شعر شاعران ایران نیز از آنان یاد و نام آورده شده است.
موسیقی رمضان در پیشخوانی رمضان کمتر از سازها و نقاره‌ها استفاده می‌کند و بیشتر بر موسیقی آوازی ایران تکیه دارد و بیشتر در اهالی جنوبی ایران رواج دارد. برخی بر این اعتقادند که موسیقی رمضان درواقع از ابتدای رمضان و با استهلال ماه مبارک رمضان آغاز می‌شود اما تاریخِ موسیقی قومیتی ایران در موسیقی آوازی خلاف این امر را ثابت می‌کند. در بوشهر پیشخوانی رمضان، بخشی از سحرخوانی محسوب می‌شود.
با آمدن اسلام به ایران، نقاره‌زنی که جایگاه ویژه‌ای را در بین موسیقی نواحی ایران پیدا کرد وارد موسیقی سحر و افطار شد و با اینکه هنر پیشخوانی رمضان موسیقی آوازی است و اغلب بدون ساز اجرا می‌شود، در بسیاری از مناطق ایران با نقاره‌زنی اجرا می‌شود. موسیقی پیشخوانی رمضان درواقع نوعی خوشامدگویی به رمضان است و مبلغ و مشوق روزه پیشواز برای مسلمانان. در حقیقت مسلمانان از طریق این نوع مناسک و مراسم به اهمیت ماه رمضان می‌پرداختند که ماه جشن و مهمانی خداوند است.
ایرانیان مسلمان بنا بر یک رسم کهن عادت کرده بودند که یک تا سه روز پیش از رؤیت هلال ماه رمضان به پیشواز این ماه بروند. به همان شکل هم در هنگام سحر، یک ساعت به اذان مانده، به بام خانه خود رفته یا در بسیاری از جاها در گلدسته مسجد مناجات سحر را با آداب خاصی می‌خوانده‌اند.
هوشنگ جاوید در کتاب موسیقی رمضان در مورد ترانه‌های انتخابی برای موسیقی پیشخوانی رمضان می‌نویسد: مضمونی که در اشعار انتخابی آنان می‌آمد، استقبال از رسیدن چنین ماه پربرکتی را می‌رساند که بسیار جذاب و دلنشین بود اما مهمتر از همه، در شروع این مناجات دعوت مردم به فرستادن صلوات بود. نکته مهم آن که مومنینی که صدای پیشخوانی رمضان را می‌شنیدند با صدای بلندی به عنوان همدلی صلوات می‌فرستادند و شنیدن این صدا از خانه‌های یک محله در آنِ واحد در دل شب عظمت و شکوه همدلی ایمانی را به اثبات می‌رساند. به عنوان مثال در سیستان چنین می‌سرودند:
اول به خدای حی داور صلوات
دوم به رسول تاج بر سر صلوات
سوم به تمام کوفیان لعنت باد
که چهارم، به صاحب ذوالفقار دوسر صلوات
این‌گونه آوازها برای شروع، اغلب در چهارگاه اجرا می‌شده و بهره‌ای از هنر چاووش‌خوانی داشته است.
الهام نادری‌فرید
انتهای پیام
