اخلاق زیست محیطی ریشه در کلام و فقه دارد
استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) ضمن اشاره به مبانی اخلاق اسلامی تصریح کرد: معیار عمل اخلاقی پرهیز از اسراف و اقتصاد است که با بیان‌های مختلف در آیات و روایات ما بیان شده است.
به گزارش ایکنا، دومین نشست «اخلاق زیست محیطی» روز گذشته 15 فروردین‌ماه با سخنرانی حجت‌الاسلام و المسلمین سیدعلی طالقانی، استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) در مرکز تحقیقات اسلامی برگزار شد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛
در جلسه قبل چند مطلب عرض شد؛ مطلب اول طرح این پرسش بود که چرا بحث اخلاق زیست محیطی امروزه مهم شده است. پاسخی که عرضه شد این بود که به دلیل مشکلات گسترده‌ای که صنعت مدرن، زندگی ماشینی و مبانی فکری این صنعت برای بشر ایجاد کرده است و به طور طبیعی مشکل به شکل روزافزونی در حال گسترش است. این مسئله ذهن متفکران را به خودش مشغول کرده است. نکته دیگر این بود که اساس بحث‌های اخلاق زیست محیطی در غرب تاکنون انسان‌محور بوده ولی امروزه سعی شده گرایش‌های جدیدی در آن ایجاد شود تا انسان‌محور نباشد ولی باز هم حق‌محور و خدامحور نیست.
شباهت اخلاق کاربردی و فقه
مطلب سوم این بود که بحث اخلاق زیست محیطی از زیرمجموعه‌های اخلاق کاربردی است و ما در اخلاق کاربردی کاری را می‌کنیم که شبیه کار فقها است یعنی قرار است به ما فتوا و نظر نهایی بدهند ولی از نظر اخلاقی؛ یعنی به ما بگویند در این زمینه چه کار کنید. پس متخصص اخلاق کاربردی به منزله مفتی است که از نظر اخلاقی فتوا می‌دهد. چنین کسی بر اساس یکسری اصول و مبانی این کار را می‌کند که در اخلاق هنجاری از آنها بحث می‌شود و بر اساس آن مبانی نتیجه‌ای برای تعیین موقف اخلاقی ما به دست می‌آید. در اصول اخلاقی مکاتب مختلفی وجود دارد که یکی از آنها پیامدگرایی است. همان مکتبی که گفته می‌شود از نتایجش این است که هدف، وسیله را توجیه می‌کند یعنی تنها پیامد و نتیجه فعل است که تعیین‌کننده حسن و قبح اخلاقی فعل است. این یک مکتب پرطرفدار است و برخی شاخص‌های اخلاق زیست محیطی مبنایشان در فلسفه اخلاق همین است لذا حرف‌هایی می‌زنند که با مبانی مذهبی ما سازگار نیست.
نکته آخری که در جلسه قبل گفتم این بود که مبنای ما اخلاق اسلامی است و در اخلاق اسلامی دو شاخه اصلی داریم حسن و قبح شرعی و حسن و قبح عقلی. مبنای ما در امامیه حسن و قبح عقلی است. حسن و قبح عقلی دو بخش دارد؛ یک هستی‌شناسی ارزش‌های اخلاقی و دوم، معرفت‌شناسی ارزش‌های اخلاقی. در هستی‌شناسی یک دیدگاه واقع‌گرایانه وجود دارد که می‌گویند هر فعل فاعل اخلاقی در واقع دارای ارزش اخلاقی است مستقل از هر ذهن و اعتباری. نکته مهم دیگر که عنوان حسن و قبح عقلی از آن گرفته شده است این است که حداقل یک ارزش اخلاقی برجسته وجود دارد که عقل انسان به تنهایی و مستقل از هدایت شرع آن را درک می‌کند. هیچ یک از اعاظم عدلیه نگفتند تمام حسن و قبح اخلاقی را عقل بدون هدایت شرع درک می‌کند. اختلاف عدلیه و اشاعره سر همین موجبه جزئیه است. ما بخش اعظم حسن و قبح‌های تکوینی و واقعی را با هدایت شرع درک می‌کنیم. لذا در اخلاق اسلامی منبع اصلی ما نصوص دینی است و به نصوص دینی مراجعه می‌کنیم چه در قرآن و چه روایات صحیح. از اینجا وارد بحث می‌شوم.
تعبیر «محیط زیست» تلقی انسان‌گرایانه دارد
در منابع ما در مورد اخلاق زیست محیطی روایات متعددی وجود دارد. البته من سعی می‌کنم از تعبیر محیط زیست پرهیز کنم چون خود تعبیر محیط زیست یک تلقی انسان‌گرایانه دارد. محیط زیست چه کسی؟ محیط زیست ما انسان‌ها. اهمیتی که غربی‌ها امروزه برای محیط زیست قائل شدند عمدتا به همین خاطر است یعنی نگرانی‌شان این است داریم محیط زیست بشر را نابود می‌کنیم و دیگر نمی‌توانیم ادامه حیات بدهیم یعنی در درون این تعبیر یک خودگروی نهفته است.
آنچه بنده عرض می‌کنم از فلسفه اخلاق به سمت الهیات اخلاق پیش می‌رود یعنی اخلاق زیست محیطی ما همان الهیات زیست محیطی است که ریشه در کلام و فقه دارد. من ابتدا به برخی از نقاط اختلاف می‌پردازم و نهایتا مبنای اصلی را بیان می‌کنم. برخی از طرفداران محیط زیست گوشت‌خواری را مطلقا منع می‌کنند و آن را غیر اخلاقی می‌دانند و راه را گیاه‌خواری می‌دانند. آیا گیاه‌خواری لزوما اخلاقی است یا می‌تواند غیر اخلاقی باشد؟ اگر گیاه‌خواری داشته باشیم که باعث نابود شدن منابع نباتی شود این هم خلاف اخلاق است.
از سوی دیگر ما در آموزه‌های اسلامی توصیه زیادی به روزه داریم. روزه یک عمل اخلاقی در مقابل پرخوری است. حتی در فضیلت گرسنگی روایت داریم. در فضیلت زهد چقدر روایت داریم. در باب قناعت چقدر روایت داریم. اینها ابوابی است که مرتبط با چیزی است که امروزه اخلاق زیست محیطی نامیده می‌شود. نکته مهم این است ما یک معیار داریم و آن اینکه همه اینها یعنی روزه، زهد، قناعت، گرسنگی می‌تواند ناصحیح و غیر اخلاقی باشد. در چه صورتی این اعمال غیر اخلاقی است؟ در صورتی که از اقتصاد و حد خودش خارج شود. برای تمام اینها حدود شرعی وجود دارد لذا ما یک معیار اصیل داریم و آن حدود شرعی است که تعیین می‌کند عمل اخلاقی چگونه است.
پس معیار عمل اخلاقی پرهیز از اسراف و اقتصاد (میانه‌روی) است که با بیان‌های مختلف در آیات و روایات ما بیان شده است. در عین حال موارد مختلفی ذکر شده که جزء مستثنیات اسراف است که برخی هم تعابیر روایی است مثل بوی خوش و اطعام مومنین که در آن اسراف وجود ندارد.
انتهای پیام
